Көшпеліліктің қалыптасу алғышарттары: табиғи-географиялық және әлеуметтік-мәдени факторлар

Көшпеліліктің қалыптасу алғышарттары: табиғи-географиялық және әлеуметтік-мәдени факторлар

Кіріспе

Адамзат тарихында әр халық өзіне тән шаруашылық пен өмір салтын қалыптастырды. Кейбір халықтар егіншілікпен, енді біреулері қолөнермен, саудамен немесе теңіз кәсіпшілігімен айналысты. Ал ұлан-ғайыр Еуразия даласында ерекше мәдени-тарихи құбылыс – көшпелі өмір салты пайда болып, мыңдаған жылдар бойы сақталды.

Көшпелілік – жай ғана шаруашылық жүйесі емес. Бұл – бүкіл қоғамның дүниетанымын, тұрмысын, әдет-ғұрпын, әлеуметтік құрылымын айқындаған өмір формасы. Көшпелілер малды бағып қана қойған жоқ, табиғатпен үндесіп өмір сүрді, жауынгерлік дәстүрді қалыптастырды, ұлан-ғайыр далада мемлекеттіліктің алғашқы үлгілерін құрды.

Көшпеліліктің пайда болуына екі үлкен фактор әсер етті:
1. Табиғи-географиялық жағдай – даланың кеңдігі, климаттың ерекшелігі, жайылымдардың маусымдық сипаты.
2. Әлеуметтік-мәдени факторлар – малға негізделген шаруашылық, рулық-тайпалық ұйым, әскери дәстүрлер, рухани дүниетаным.

I. Табиғи-географиялық алғышарттар

Климаттың ерекшелігі
Қазақстан аумағы қоңыржай белдеуде орналасқанымен, табиғаты қатал. Жауын-шашын аз, кейбір өңірлерде жылына 150–200 мм ғана түседі. Мұндай жағдайда егіншілік тұрақты дамымаған, ал мал өсіруге қолайлы болды.

Қысы ұзақ әрі суық: қар қалың түсіп, боран жиі соғады. Жазы аптап ыстық, күн сәулесі күйдіріп жібереді. Осындай жағдай халықты табиғатқа бейімделуге мәжбүр етті.

Жайылымдардың қолайлылығы
Көшпелі мал шаруашылығының басты артықшылығы – малды маусымдық жайылымдарға айдап отыру. Әр мезгілдің өз қонысы болды:
- Қысқы қыстаулар – қар қалың түспейтін, ықтасын жерлер.
- Көктемгі жайылымдар – шөбі жаңа шыққан құнарлы алқаптар.
- Жазғы жайлаулар – салқын тау бөктерлері.
- Күзгі жайылымдар – шөбі мол далалық алқаптар.

Жер бедері мен кеңістік
Ұлан-ғайыр жазық дала мал айдауға өте ыңғайлы болды. Атты адамдар жүздеген шақырымды бірнеше күнде жүріп өтетін. Кеңістіктің ашықтығы көшпелілердің еркіндікке құштар мінезін қалыптастырды.

Табиғи ресурстарды қолдану
Көшпелілер табиғат берген байлықты толық пайдаланды:
- Жылқы – көлік, соғыс құралы, ет пен қымыз көзі.
- Қой – жүн мен киіздің, ет пен терінің көзі.
- Түйе – жүк артатын «дала кемесі».
- Өзен-көлдер – малға су, адамдарға балық.
- Жергілікті өсімдіктер – дәрі-дәрмек, бояу.