Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жер учаскесін меншік иесінен алу

Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жер учаскесін меншік иесінен алу

Жерді алып қою институты егеменді Қазақстан жағдайында өзгерді және жерді пайдалану мен қорғау саласындағы Жария және жеке мүдделердің орынды ұштасуы жағына қарай дамуда, бұл «нарықтық кезеңдегі жер құқығының жария-құқықтық құқығынан құқықтың жекеше-жария саласына ауысқан жаңа реттеуші - функционалдық сапасымен»байланысты. Осының салдарынан алып қою-бұл жай ғана әкімшілік рәсім емес, сондықтан «заңды іс-әрекет ретінде алып қою субъектілердің нақты жер учаскелеріне құқықтарын тоқтатудың тәсілі болып табылады» деген кейбір тұжырымдар әрқашан дұрыс бола бермейді.

Жер учаскесін меншік иесінен және жер пайдаланушыдан жер пайдалану құқығынан алу Жер Кодексімен ғана емес, сонымен қатар Қазақстан Республикасының Конституциясы неғұрлым маңызды және негіз қалаушы болып табылатын бірқатар басқа да құқықтық актілермен реттеледі.

Конституцияда мемлекеттік және жеке меншік ретінде тең қорғаудың негіздері қаланған (6-баптың 1-тармағы). Осы баптың 2-тармағында «...меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді» деп бекітілген. Мұндай заң, бірінші кезекте, ҚР Азаматтық кодексі болып табылады ҚР АК 188-бабының 5-тармағы «мүлікке меншік құқығы осы Кодексте көзделген негіздер бойынша ғана мәжбүрлі түрде тоқтатылуы мүмкін» деп белгіленген [5]. Кодексте мүлікке меншік құқығын тоқтату негіздері көрсетілген, бірақ жер учаскелері жылжымайтын мүліктің ерекше түрі болғандықтан, олар үшін жеке, дербестендірілген нормалар қарастырылған. Олар ҚР Жер кодексінде көрсетілген. Бұдан басқа, жер және азаматтық құқықтың өзара тығыз байланысын көрсете отырып, алып қою туралы нормалар «Мемлекеттік мүлік туралы» ҚР Заңында орналасқан.

ҚР Жер кодексінде бүкіл 9-тарау меншік құқығын, жер пайдалану құқығын және жер учаскесіне өзге де заттық құқықтарды тоқтатуға арналған.

Бұдан шығатыны, меншік иесінен жер учаскесін алу және жер пайдаланушыдан жер пайдалану құқығы институты нормалардың неғұрлым кең жиынтығының ажырамас бөлігі болып табылады, сондықтан ол институт емес, мүмкін субинститут болып табылады. Нормалардың неғұрлым кең жиынтығы жер құқығының тоқтатылуын реттейтін барлық нормаларды қамтиды. 9-тарауға қарап, мұндай тоқтатудың бірнеше түрін ажыратуға болады

Біріншіден, мұндай құқықтарды ерікті және мәжбүрлі түрде тоқтатуды ажыратуға болады.

Әртүрлі себептерге байланысты меншік иесі немесе жер пайдаланушы өз қалауы бойынша өз жер учаскесіне барлық құқықтардан немесе оған құқықтан бас тарта алады. Бір жағдайда мұндай бас тарту (белсенді тоқтату) нақты иеліктен шығару түріндегі қосымша заңды фактілермен, яғни жер учаскесі сатылған, сыйға тартылған, қандай да бір кәсіпорынның жарғылық қорына үлес ретінде берілген және т.б. жермен жасалған мәмілелер нәтижесінде қоса жүреді. Басқа жағдайда (пассивті тоқтату - бас тарту) меншік иесі немесе жер пайдаланушы жер учаскесін немесе оған құқықты белгілі бір адамға беру мақсатын көздемейді, бірақ одан және оны күтіп-ұстаудағы барлық қиындықтардан құтылуды қалайды

Мұндай жер учаскесі есепте тұрған кезеңде оны үшінші тұлғаларға уақытша жер пайдалануға беруі мүмкін еді. Уақытша жер пайдалану құқығынан немесе жеке меншіктегі жер учаскесін уақытша пайдалану құқығынан бас тарту оңайырақ, өйткені жалдау шартының немесе уақытша өтеусіз жер пайдалану туралы шарттың нақты контрагенті бар

Бас тартудан басқа жер пайдалану құқығы басқа негіздер бойынша да тоқтатылуы мүмкін:

1) учаске берілген мерзім аяқталғаннан кейін;

2) мерзімі өткенге дейін жер учаскесін жалдау шарты немесе уақытша өтеусіз жер пайдалану шарты тоқтатылған; ;