Тірі ағзалардың көбеюі

Тірі ағзалардың көбеюі

Көбеюге қабілеттілік – тірі ағзаларға тән негізгі қасиеттердің бірі. Көбею - генетикалық материалдың ата-анасынан ұрпағына берілуі. Бұл кезде сол түр особьтарына тән белгілер ғана емес, сонымен қатар тек ата-анасының өздеріне тән айқын белгілері де жарыққа шығады. Көбеюдің үлкен биологиялық мәні бар. Ол белгілі бір ағза түрінің ұрпақ алмастыруын жүзеге асырумен қатар, ұрпақтар арасындағы сабақтастықты, жалпы тіршіліктің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Тірі табиғатта көбеюдің негізгі екі тәсілін ажыратады: жыныссыз және жынысты.

Жыныссыз көбею кезінде ұрпақ тек бір особьтың бір немесе бірнеше соматикалық жасушаларын дамып жетіледі. Нәтижесінде бір-біріне айна-қатесіз ұқсас, бірклкі особьтар түзіледі. Олады клон деп атайды. Кездейсоө мутациялардың әсерінен бір клондағы особьтар әр түрлі генетикалық өзгерістерге ие болуы мүмкін. Мұндай өзгерістердің бірнеше ұрпақ бойы тұқым қуалау түрінің өзгергіштігіне және эволюцияға себеп болады. жыныссыз көбею табиғатта кең таралған құбылыс, прокариоттар мен қарапайымдылардығ негізгі көбею тәсілі. Жыныссыз көбеюдің бірнеше формаларын ажыратады.

Бір жасушалы эукариоттарда кездесетін жыннысыз көбею тәсілдері:

1. Жай екіге бөлу (бинарлық бөлу). Бұл амебаларға, талшықты қарапайымдыларға, балдырларға және т.б. тән. Бұл кезде ядро митоздық жолмен бөлініп, содан кейін цитокинез жүреді. Аналық жасушалар тұқым қуалайтын ақпараттың тең мөлшерін алады. Органоидтар әдетте біркелкі таралады. Бөлінгеннен кейін жас ағза өсіп, ересек ағзанығ көлеміне жетіп, қайтадан бөлінеді.

2. Көптеп бөліну (шизогония, эндогония). Споровиктер класының өкілдеріне тән (мысалы, безгек плазмодиясы және токсоплазмасына). Бұл жағдайда ядро цитокинезсіз бірнеше рет бөлінеді, содан кейін бүкіл цитоплазма ядролардың айналасында оқшауланған бөлшектерге бөлінеді. Бір жасушадан көптеген жас жасушалар пайда болады.

3. Бүршіктену кезінде алдымен шағын төмпешік пайда болады. оның ішінде митоз нәтижесіндепайда болған ядро болады. Бүршік өсіп, аналық особьтың мөлшеріне жеткенде одан бөлінеді. Көбеюдің бұл түрі бактерияларда, ашытқы саңырауқұлақтарында, сорғыш инфузорияларда кездеседі.

4. Спорогония да Споровиктер класының өкілдеріне тән. Копуляция  нәтижесінде (гаметалардың бірігуі)зигота пайда болады, содан кейін ол тығыз қабықпен жабылып,  ооцистаға айналады. Ооцистаның ішінде нәтижесінде жас жасушалар – спорозиттер түзілетін спорогония жүреді.

Көп жасушалы ағзаларда кездестеін жыныссыз көбею тәсілдері:

1.Вегетативті көбею. Өсімдіктерде жиі кездеседі. Жаңа организм аналық өсімдіктің бір бөлігінен қалыптасады.

2. Реттелген бөліну. Радиалды-симметриялы( медузалар), көлденең (сақиналы құрттар).

3. Бүршіктену. Ұрпақ бастапқыда аналықтың денесінде төмпешік ретінде қалыптасады (губкалар, гидра). Губкалар мен гидраларда жасушалар тобының көбеюінен бүршіктер пайда болады. Бүршікке экто және эндодерма жасушалары кіреді. Гидрада бүршік біртіндеп өсіп, онда қармалауыштар қалыптасады, ол аналықтан бөлінеді. Кірпікшелі және сақиналы құрттар бірнеше бөлікке бөлінеді, олардың әрқайсысында жетіспейтін органдар қалыптасады. Кейбір ішек қуыстылардың тіршілік циклында стробиляциямен көбею бар. Бұл кезде аналық қарқынды өседі, содан кейін көлденең тартулармен жас особьтарға бөлінеді. Бұл уақытта полип тақтайшаларға ұқсайды. Пайда болған медузалар бөлініп, өздігінен өмір сүре бастайды.

4. Спораның түзілуі барлық споралы өсімдіктерге тән – балдырлар, мүктер, папоротниктер, сондай-ақ саңырауқұлақтар мен қыналар.

5. Полиэмбриония. Бұл вегетативті көбеюдің ерекше түрі. Бұл жағдайда ұрық (эмбрион) бірнеше бөлікке бөлінеді, олардың әрқайсысы тәуелсіз жеке тұлғаға айналады (мысалы, адамдардағы бірдей егіздердің тууы - бір ұрықтану нәтижесінде 2 немесе одан да көп организм пайда болады).

 Жыныстық көбею жыныстық процестің болуымен сипатталады, ол кезде гаплоидты ұрық жасушалары (гаметалар) қосылады. Гаметалар мейоздың нәтижесінде пайда болады.