Лекции по "Философии"

10-ТАҚЫРЫП: ЕРКІНДІК ФИЛОСОФИЯСЫ

10.1. Философия тарихындағы еркіндік ұғымы. Адам және оның еркіндігі (Б.Спиноза).

10.2. Бостандық пен жауапкершілік (Ж. П. Сартр). Еркіндік және абсурд (Альбер Камю).

10.3. Еркіндік тұжырымдамалары (Бердяев Н. А.)

10.4. Абайдың "толық адам" тұжырымдамасы. Алаш қайраткерлерінің философиясындағы еркіндік пен тәуелсіздік идеялары

Философиядағы еркіндік - табиғат пен қоғамның даму заңдылықтарын біле отырып, өз еркіңізді көрсету мүмкіндігі. Әр түрлі тарихи дәуірлерде бұл термин әртүрлі ұғымдарға ие болды. Эрих Фромм қазіргі қоғам жағдайында адам "Еркіндіктен қашады" деп жазды, өйткені онымен бірге ол жауапкершіліктің үлкен деңгейін алады. Өз тағдырымызды өзіміз шешетін дәуірде біз саналы түрде одан бас тартамыз. Өйткені біз шешім қабылдағаннан кейін болатын салдардан қорқамыз. Біреу оны біз үшін қабылдағанда, бізде әрқашан "Мен кінәлі емеспін, мені мәжбүр етті" деп айтуға мүмкіндік бар. Бірақ біз өз бетімізше шешім қабылдауға еркін және еркін болған кезде, біз өз шешімдерімізге тек жеке адамның өзі жауап береміз. Кейбір адамдар жауапкершілікті басқалардың мойнына аудару арқылы еркіндіктен бейсаналық түрде қашады. Басқалары сәбилердің мінез-құлқын өздері таңдайды, өйткені олар кішкентай балалардың позициясын алады және өз өмірлері үшін басқа біреуге: жұбайына немесе ата-анасына жауапкершілік береді.

Шопенгауэр бұл терминнің анықтамасын еркіндікке қол жеткізуге кедергі келтіретін кедергілерді көрсету арқылы ғана жасауға болатынын айтты. Әркімнің өмірінде тарихи дәуірге байланысты әртүрлі кедергілер бар. Құлдыққа жол берілген феодализм дәуіріндегі кедергілер қазіргі әлемнің кедергілерінен өзгеше.

"Бостандық дегеніміз не?", "Шексіз еркіндік бар ма?", "Толығымен еркін болуға не кедергі?» сыңайлы  сұрақтар философияда кең сарынды ізденістерге итермелейді. Еркіндікті әр түрлі жолмен түсінуге болады. Бихевиоризм тұжырымдамасында еркін таңдаудың болуы жоққа шығарылады. Адам не істеу керектігін өз бетінше таңдай алмайды. Оның алдын-ала анықталған таңдауы бар, онда еркіндікке орын жоқ. Философия тарихындағы еркіндік мәселесі көптеген ойшылдардың адамның парызын еркіндіктің мәнінен шығаруға, еркіндік ұғымдарын мүлдем қолдануға немесе оны белгілі бір жолмен шектеуге тырысуымен қиындады. Бірақ парыз ешқашан еркіндіктің өзінен емес, тек этикалық тұрғыдан туындауы мүмкін. Өзінің мәні бойынша шектелмегендіктен, еркіндік адамдарға өздері жасаған және басқаларға мүмкіндік беретін барлық нәрселер үшін шексіз жауап беру үшін этиканы қабылдауы керек. Еркіндік ұғымының даму тарихында шығармашылық еркіндік ұғымы еркіндік ұғымын кедергілерден (мәжбүрлеу, себеп-салдар, тағдыр) біртіндеп ығыстырады. Еркіндік мәселесі ежелгі Грециядан бастау алады. Алдымен мәселені Сократ пен Платон зерттейді, олар әр адам тағдырды таңдай алады деп болжайды. Содан кейін Аристотель мен Эпикур бұл ұғымды деспотизмнен саяси еркіндік терминімен кеңейтеді. Содан кейін неоплатонизмде қиындықтар мен ауыртпалықтарсыз еркін өмір сүру идеясы дамиды. Орта ғасырларда Батыс философиясында өмірдің барлық салаларына, соның ішінде философиялық ойға әсер ететін дін үлкен рөл атқарды. Қайта өрлеу дәуірінде және одан кейінгі кезеңде еркіндік адамның жеке басының кедергісіз жан-жақты дамуы деп түсінілді. Ағарту кезеңінен бастап либерализм мен табиғи құқық философиясынан алынған бостандық ұғымы пайда болды, барлық терең ғылыми көзқараспен шектеліп, құдіретті табиғи себептілік пен заңдылықтың үстемдігін мойындады. Шопенгауэр мен Ницшенің идеализмі еркіндік мәселесін субъект пен оның дамуының моральдық және шығармашылық сәйкестігінің постулаты ретінде қояды.

[pic 1]

Адам өз бостандығынан ерекшеленбейді. Адам ол еркін, өзін еркін таңдалған мақсатқа  бағыттай алады және бұл мақсат оның кім екенін анықтайды. Мақсат қоюмен бірге барлық құндылықтар пайда болады, адамды анықтайтын және өзіне тиесілі жағдайлар ұйымдастырылады. Еркіндікті шектейтін факторлар, бізді толығымен босатуға кедергі болатын нәрсе әрқашан да бар. Философияда еркіндікті шектейтін факторлардың екі тобы бар: Табиғи биологиялық - негізгі қажеттіліктермен байланысты: ұйқы, тамақ, су. Табиғатқа байланысты біз адами ресурстарымызды үнемі есте ұстауымыз керек, оларды толтырмай, біз өз мақсатымызға жете алмаймыз. Әлеуметтік факторлар - олар біздің әлеуметтік табиғатымызға және қоршаған ортаға байланысты. Бұған қоғамда қалыптасқан ережелер кіреді. Бұған әлеуметтік нормалар, сән, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, заңдар жатады. Мемлекет қоғамның мінез-құлқын заңдар арқылы реттейді, бұл жеке таңдауды да шектейді.