Лирикалык чегинуу- акын С. Эралиевдин поэзиясында ("Ак- Моор" поэмасы боюнча)

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ БЕРҮҮ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ

Ж. БАЛАСАГЫН АТЫНДАГЫ КЫРГЫЗ УЛУТТУК УНИВЕРСИТЕТИ

КЫРГЫЗ ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТИ

КУРСТУК ИШ

Тема: "Лирикалык чегинуу- акын С. Эралиевдин поэзиясында (" Ак- Моор " поэмасы боюнча)."

Аткарган:

                     Группа:

           Текшерген:

БИШКЕК 2023

Мазмуну

Кириш сөз………………………….………………….……………….………….3

1. Лирикалык чегинүү - кыргыз адабиятында…………………………...….5

2. Лирикалык чегинүүнун акын С.Эралиевдин "Ак Мөөр" поэмасынан орун алышы…………………….………………….……………………...…….21

Корутунду………………….………………….…………………………..……..26

Колдонулган адабияттар…………………….…………………………...……27

Кириш сөз

Поэзиянын үч негизги урууга бөлүнүшү адабият теориясында салттуу болуп саналат. Эпос, лирика жана драма бардык поэтикалык чыгармачылыктын негизги формалары катары көрсөтүлөт. Ошол эле учурда, эпостун астында, албетте, фактыларды жана кубулуштарды объективдүү баяндаган поэзия; драманын астында-сахналык аткарууну талап кылган, бирок баарынан мурда ар бир актёр өз ишенимин, сезимдерин билдирип, өз максаттарына умтулуп, башка актерлор менен кандайдыр бир объективдүү бүтүндүктө айкалышкандыгы менен мүнөздөлгөн чыгармалар.

Лирика-бул түздөн-түз билдирилген сезимдер түрүндөгү адамдын жеке же жамааттык тажрыйбасы болгон поэзия.

Лирикадагы образдын темасы-автордун эбегейсиз, ар түрдүү, сырдуу дүйнө жөнүндө таасирлери, тажрыйбалары, ой жүгүртүүлөрү. Сезимдер акын тарабынан тоңгон нерсе катары берилбейт - алар өнүгөт, өзгөрөт, экинчисине өтөт. Лирикада сюжет дээрлик жок же начар чагылдырылган, бирок конфликт жана композиция бар жана көркөм деталдар лирикалык баатырдын ички дүйнөсүн, анын ойлорун, сезимдерин, каалоолорун ачууга кызмат кылат. Демек, лирикада сүрөттөлгөн дүйнө Конвенциянын чоң даражасына ээ.

Лирикадагы көркөм билимдин негизги объектиси-бул "сүйлөөчүнүн" мүнөзү, баарынан мурда анын ички дүйнөсү, эмоциясы. Эпикалык чыгармадан айырмаланып, аны окуп жатканда болуп жаткан окуяга ар кандай көз караштарды салыштыруу мүмкүн, лирикада биз авторго ишенебиз, анын сезимдерин, сезимдерин ал сүрөттөгөн кырдаалда мүмкүн болгон жалгыз нерсе катары кабыл алабыз.

Поэтикалык поэтикалык чыгарманын каарманы лирикалык деп аталат. Лирикалык баатыр жөн гана автор менен тыгыз байланышта эмес, анын дүйнө мамилеси, руханий-биографиялык тажрыйбасы, Жан мамилеси, сүйлөө жүрүм-туруму менен, бирок андан айырмаланбайт. Лирика негизинен анын" массивинде " автопсихологиялык.

Лирикалык баатырдын ички дүйнөсү өзгөчө көркөм каражаттар менен жаралат: сөздүн поэтикалык уюштурулушу, аяттын көлөмү жана айрым сүйлөмдөрдүн курулушу, музыкалык ритм, адаттан тыш тилдик чөйрөнүн, жаңы байланыштардын эсебинен сөздөрдүн лексикалык маанисинин кеңейиши. Лирикалык баатыр акындын жеке тажрыйбасын гана билдирбестен, ар кандай образ сыяктуу жалпылоону камтыйт.

1. Лирикалык чегинүү - кыргыз адабиятында

Кыргыз адабиятынын тарыхы татаал жана ошону менен бирге таң калыштуу ал өзү басып өткөн узун, зиг-заг кылымдык жол. Биздин заманга чейин жеткен жана оозеки, руникалык тилде сакталып калган кыргыз көркөм сөзү, кол менен жазылган жана китеп түрүндө, жана өсүү жана гүлдөө мезгилдерин билген, бирок ошондой эле узак төмөндөшү. Бул жагынан алганда, ал тарыхый жол жөнүндө эң баалуу маалыматтын чыныгы казынасы, кыргыз элинин ой-пикирлери жана тилектери менен айырмаланып, ошон үчүн этникалык, маданий-тарыхый тагдыры. Дал ушул адабият эстеликтеринде кыргыздардын руханий тарыхынын негизги маалыматтары жана булактары – эң байыркы кыргыздардын бири Борбордук Азия элдеринин. Дал ушул көркөм чыгармалардан алардын эң бай руханий тажрыйбасын түшүнүүгө, анализдөөгө жана реконструкциялоого, дүйнө таанымын изилдөөгө жана улуттук маданият. Кыргыз адабияты жөнүндө тарыхый өңүттө айтканда, анын көрүнүштөрүнүн абдан кенен спектри. Бул Кыргыз кагандарынын Кытай башкаруучулары менен жазылган жана сакталып калган дипломатиялык кат алышууларынын үлгүлөрү, бактыга жараша, ошол эле эки миң жылдан ашуун убакыттан бери кытай тарыхый хроникасы. Алтай жана Түштүк Сибирдин эстеликтери, эң бай кыргыз фольклору, эң улуу эпосу ошондой эле ХХ кылымдын кесиптик адабияты.Кыргыз адабияты фольклордун көп сандаган чыгармалары, монументалдык баатырдык жана кичи эпостор, акындын эстеликтери менен поэзияда, көп кылымдар бою негизинен изостикалык формада болгон. Сүйлөө "негизинен", мисалы, тексттеринде элементтер камтылган кылымдар доорунун Орхон-Енисей руникалык жазуусунун эстеликтери сыяктуу сейрек учурларга токтолобуз поэзия, кээде кеч изилдөөлөр көрсөткөндөй, Орто Азия жана Казакстан түрк элдеринин эпикалык чыгармачылыгынын чыгармаларынын мазмуну менен дал келет. Ошондой эле Кюль-Тегиндин, Могилян-хандын, акылман Тонюкуктун ж. б. урматына "ар бир эстеликтин полотносун түзгөн аскердик жүрүштөрдүн жана салгылашуулардын тизмелеринен турган"3-тексттер өзгөчө учурларга кирет. Бирок, азыркы кыргыздардын алыскы ата-бабаларында жазуу тили бар экендигин жана тигил же бул туурасында айтууга болгон аракеттери жөнүндө күбөлөндүргөн бул тексттердин бардыгын баса белгилеп кетүү маанилүү байыркы түрк урууларынын жашоосундагы окуялар жазуу жүзүндө Орто Азиянын, Түштүк Сибирдин башка түрк тилдүү элдерине таандык эстеликтер болуп саналат.