Күнтізбе түрлері және оларды құрастыру принциптері
Автор: bbb5 • Октябрь 20, 2022 • Реферат • 9,033 Слов (37 Страниц) • 312 Просмотры
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Тарих, экономика және құқық факультеті
Дүниежүзілік тарих және әлеуметтік-саяси пәндер кафедрасі
Р Е Ф Е Р А Т
Тақырыбы: Күнтізбе түрлері және оларды құрастыру принциптері
Орындаған: ИСТ-13 топ студенті
Ахмедалиев Н.А
Тексерген: аға оқытушы-магистр
Мырзабаева Б.М
Орал - 2022
ЖОСПАР
Кіріспе....................................................................................................................3
I-ТАРАУ.КҮНТІЗБЕНІҢ ТАРИХЫ.
1.1 Ежелгі және орта ғасырлық күнтізбелер....................................................4
1.2 Жаңа және қазіргі замандағы күнтізбелер..................................................8
1.3 Діни күнтізбелер...........................................................................................12
II-ТАРАУ.КҮНТІЗБЕНІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚОЛДАНЫЛУ.
2.1 Күнтізбе типтері мен түрлері.......................................................................16
2.2 Қолданылу сферасы......................................................................................18
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................21
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................................22
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Адам алғашқы уақыттағы сияқты қазіргі заманда да күнтізбесіз өмір сүре алмайды. Себебі, күнтізбе бұл адамның күнделікті өміріне, саясатқа, экономикаға, тарихқа, ғылымға, әр түрлі құжаттарға және тағы да сол сияқты басқа нәрселерге байланған. Сондықтан, күнтізбенің құру принциптерін және олардың түрлерін білу бізге үлкен пайдасын тигізеді. Күнтізбелер жеткілікті түрде зерттелмегеніменен ол жайлы деректер көп. Мысалы, Рыбаков зерттеген ежелгі славяндардың күнтізбесі Черняхов, бізге сол уақыттағы славяндардың, және одан кейінгі бірнеше елдерге бөлінген славяндардың күнтізбесі туралы мәлімет бере алады. Бірақ, Л.С.Клейн пайымдауынша бұл күнтізбені скиф-сарматтық немесе германдық тайпалардың күнтізбесі деп қарастыруға болады дейді. Сондықтан күнтізбелер әлі де зерттелуді талап етеді. Одан басқа Серб ғалымы Петр Петрович, Светлана Толстая, Уоррен Филд және тағыда басқа сол сияқты ғалымдар күнтізбенізерттеуге ат салысты. Бізге дейін ежелгі күнтізбелердің көбі жетпей, кейбірі жартылай жетіп сақталған. Сол жеткен күнтізбелерді сақтап қалу арқылы біз мәдениетті сақтап қаламыз.
Зерттеудің міндеттері: Күнтізбе ұғымын тереңдеп ұғыну, күнтізбенің пайда болу, құрылу тарихын, оның түрлерін зерттеу және зерттеу нәтижесімен бөлісу.
Зерттеу міндеттері:
- Ежелгі күнтізбелердің пайда болуын мен құрылымын зерттеу;
- Мемлекеттердің күнтізбелерін ажырату;
- Діни күнтізбелерге тоқталу;
- Күнтізбелердің типтерін мен түрлерін ажырату;
- Күнтізбелердің адам өміріндегі маңызын анықтау.
Зерттеу хронолигиясы: Ежелгі Мысыр, Шумер, Аккад уақытынан бастап, қазіргі күнге дейін.
Өзіндік жұмыстың зерттелу деңгейі: Күнтізбенің тарихын, құрылымын, жалпы күнтізбе жайлы зерттеу үшін энциклопедия, кітап, журнал, газет, шетелдік кітаптар қолданылды. Солардың ішінде күнтізбе жайлы жалпы мәлімет Полак И. Ф.; Селешников С. И.; Куликов С.; Витковский В. В. еңбектері негізге алынды. Күнтізбенің тарихын зерттеуде “Реальный словарь классических древностей”, “История календаря и хронология”, “История русского календаря // Время и календарь” кітаптары қолданылды. Одан басқа Л. Георгиевского, Ф. Зелинского, В. Канского, М. Куторги и П. Никитин атты зиялылар редактілеген еңбектер қолданылды.
I-ТАРАУ.КҮНТІЗБЕНІҢ ТАРИХЫ
1.1 Ежелгі мемлекеттердегі күнтізбе
Ежелгі күнізбелердің бірі – Шумер күнтізбесі. Бұл күнтізбе ай күнтізбесіне жатады. Яғни, ол айдың көрінісіне қарап өлшенген болатын. Бұл күнтізбеде апталар болмады. Бір жыл 12 айдан,әрбір ай 29-30 күннен құралған болатын. Шумерлердің жерінде діннің түр-түрі болғандықтан айлардың белгілі бір атауы жоқ. Нәтижесінде ғалымдар бұл күнтізбенің айларын “Бірінші ай” “Екінші ай” “Үшінші ай” “Төртінші ай” сияқты атап кеткен. Олар үшін қасиетті және демалыс күндері әр айдың бірінші, жетінші және он бесінші күндері болды. Қара жерде немесе Ежелгі Мысырда да өзіндік күнтізбесі болған. Бұл күнтізбенің құрылуы “Сириус” атты жарық жұлдызбенен байланысты. Белгілі бір ұзақ уақыт аралығында планеталар, жұлдыздар көрінбейтін табиғи құбылыс бар. Бұл уақыт өткеннен кейін аспан денелері қайта көріне бастайды. Сондағы бірінші көріністі гелиякиалық көтеріліс деп атайды. Осы Сириус жұлдызының екі гелиякиалық көтеріліс аралығы мен Ніл өзенінің төгілуі және де жаздың бірінші күнінің атуын есептегенде 365,25 күн шығады. Бірақ ежелгі Мысырлықтар осыны есептеп күнтізбеге тек 365 күнді енгізеді. Нәтижесінде маусымдық құбылыстар әр төрт жыл сайын бір күнге қалып отырған. Есептеп келгенде 1460 жыл сайын күнтізбе өзінің ең алғашқы қалпына келіп отырған. Мысырлықтардың күнтізбесі үш маусымнан, үш маусым төрт айдан, әр ай отыз күннен құралған болатын. Үш маусымның өзіндік аты мен мағынасы болған. Олар ахет, перет, шему. Ахет бұл су тасқыны уақыты, перет егіннің көтеріліп пісетін уақыты, шему құрғақшылық уақыты. Айлар сандармен айтылған. Яғни “Бірінші ахет айы” “Екінші ахет айы” және т.б.с.с. 1 жылда 12 ай, ал 1 айда 30 күн болса, жылына 360 күн шығып отырған. Ал мысырлықтар жылына 365 күн болатынын білген. Сондықтан олар қалған 5 күнді соңғы айдың соңына қосып отырған. Бұл күндер “Хериу-Ренпет“, яғни “Жылдың үстінде тұрғандар” деп аталды. Осы күндерде олардың сенімі бойынша құдайлардың туған күні болады. Енді Ацтектердің күнтізбесін қарастырсақ. Ацтектер күнтізбесі бұл Месоамерика халықтарында қолданылған уақыт есептеу жүйесі. Бұл жүйе алғаш рет 3500 жыл бұрын ольмек тайпасында пайда болып, орталық Мексика жеріндегі мәдениет пен халықтарына, соның ішінде майя, ацтек, сапотектерге тарала бастайды. Ацтектерде қолданыста екі түрлі күнтізбе болды. Біреу шиупоуалли 365 күн, екіншісі тональпоуалли 260 күн. Шиупоуалли және тональпоуалли әр елу екі жыл сайын бір-бірімен сәйкес келіп отырды. Сәйкесінше әр елу екі жыл сайын жаңа ғасыр, немесе оларша “Жаңа от” қалыптасты. Ацтектердің сенімі бойынша екі күнтізбенің шығу тегі де өздерінің Құдайларымен байланыстырған болатын. Біріншісін Кецалькоатлем, екіншісін Ошомоко және Сипактональ дейтінастрология және күнтізбе Құдайлары. Күнтізбеге сәйкес жыл бастауы Плеяд атты жұлдыздың гелиякиялық көтерілісімен сәйкес.Енді Ацтектердің халық немесе шаруашылық күнтізбесін қарастырсақ. Бұл күнтізбенің негізі күн күнтізбесі болды. Осы күнтізбеге сәйкес ацтектер ауылшаруашылық циклдеріне байланысты рәсімдер мен рәсімдердің күндері мен ұзақтығын анықтады. Күнтізбе 18 айдан және әр ай 20 куннен тұрды. Ал әр 5 күн аптаны құрады. Күнтізбе астрономтялық жыл санауымен сәйкес келу үшін немонтеми күндері қосылған. Немонтеми күндері – бұл бес бос күн. Бұл күндері олар тамақтан тиылып, мұсылмандарға ұқсап ораза ұстаған. Кібісе жылдар мәселесі төрт жылда бір күнді екі есеге көбейту арқылы шешілді. Григориан күнтізбесімен нақты бұл анықталмады, бірақ көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің пікірінше ацтек жылының басталуы ақпанның алғашқы күндерінде болған деп пайымдайды. Шиупоуалли жылы 1-ден 13-ке дейінгі сандардан және төрт тональпоуалли таңбаларынан тұратын 52 комбинацияның бірін ала отырып, атау алды немесе нөмірленді. Халықтық күнтізбеден басқа, ацтектер тональпоуаллидің қасиетті күнтізбесін қолданды. Бұл қасиетті күнтізбе теріге немесе ағаш қабығының бетіндегі "күндер кітабында" жазылған, ол арқылы тональпоуалли діни қызметкері жұлдыз жорамалдарын есептеп, қолайлы және қолайсыз күндерді болжайтын. Әр күнге бірден он үшке дейінгі аралықтағы сан комбинациясы және жиырма белгінің ішінен бір белгі беріп отырылды. Нәтижесінде әр күннің өзіндік ерекшелігі болды. Комбинацияның жалпы саны 260 болды, сәйкесінше әр жылда 260 қасиетті күн болды. Күнтізбе он үш күннен тұратын жиырма аптадан құралды. Енді ежелгі армяндық немесе Айкид күнтізбесін қарастырсақ. Бұл күнтізбе күн күнтізбесі ретінде қарастырылып, мысыр күнтізбесінің негізінде құрылып, 365 күннен тұрды және армян жерінде христиан дінін қабылдағанға дейін қолданылды. Ежелгі армяндық күнтізбеге сәйкес жаңа жыл бірінші навасарда, юлиан күнтізбесі бойынша он бірінші тамызда басталады. Біздің дәуірімізге дейінгі III мыңжылдықтың ортасынан бастап ежелгі әлемде адамзат тарихының "қалалық революция" деп аталатын кезеңдері басталды, бұл бірқатар ауылдық және ауылдық елді мекендердің қалалық елді мекендерге айналуын және соған сәйкес билік пен өнім жүйесінің өзгеруі. Осы жағдайлардың нәтижесінде қоғамдық қатынастар да өзгерді, ал бұрынғы рулық және діни қоғамдық қатынастар қала-мемлекеттермен алмастырылды. Бұл кезең Египеттің ежелгі патшалығындағы астрологияның дамуын және онымен байланысты күнтізбенің қалыптасуын қамтиды. Осы кезеңдегі зиггурат обсерваториясының ғимараттары Ежелгі дәуірде "Мецамора" қаласында қазылып табылған, ол тас қабырғаларымен қоршалған алғашқы қалалық елді мекен болып саналады, Армян тауларында аспан шамдары зерттелген, яғни Сириустың гелиякиялық көтерілуін бақылаған және алғашқы армян күнтізбесі жасалған болуы мүмкін деген теория бар. Анания Ширакацидің айтуынша, бастапқыда ежелгі Арменияда ай күнтізбесі қолданылған. Бұл шынымен де мүмкін, өйткені күнмен бірге көптеген армян мүсіндері мен рельефтерінде ай да бар.Мовсес Хоренацидің қолжазбаларының бірінде патша Арташес I (б.з. д. 189-160 жж.) бірқатар ғылымдардың дамуына, соның ішінде күнтізбелік зерттеулерге ерекше назар аударғаны айтылған.Дәстүр бойынша, Ежелгі армян күнтізбесінің хронологиясы Айктың б.з.д. 2492 жылы Вавилон патшасы Бэлді жеңуінен басталады.Осы аңызға сәйкес, Айктың жеңісінен армян күнтізбесі ғана емес, сонымен бірге армян халқының қалыптасуы басталды, ал Айк атауынан армян халқының өзіндік атаулары пайда болды. Армениядағы пұтқа табынушылық күнтізбесі елде христиан дінін ресми дін ретінде қабылдағаннан кейін қолданыстан шықты. Кейінгі ғасырларда ежелгі армян күнтізбесі біртіндеп ұмытылды, оны қайта құру әрекеттері тек жаңа кезеңдерде қолға алынды. Ежелгі армян күнтізбесі 365 күннен, 12 айдан, әр ай 30 күннен тұрып жыл соңында 5 күн қосылған. Құрылымы бойынша ежелгі армян күнтізбесі ежелгі күнтізбелік жүйелердің бірі — Мысырлық күнтізбесіне ұқсас. Бұны сіз жоғарыдағы Мысыр күнтізбесі туралы деректермен салыстырып, көз жеткізе аласыз. Юлиан немее Джулиан күнтізбесі - бұл Гай Юлий Цезарьдың бұйрығымен жасалып енгізілген Рим күнтізбесі. Бұл күнізбені Созигиннің басшылығыменен александрия астрономдарды ойлап тапты. Жылдың бастауы 1 қаңтар болды. Себебі, б.з.б. 153 жылдан бастап комиссиямен таңдалған консулдардар өз қызметтерін 1 қаңтадан бастап атқарған. Оған дейін Римдегі күнтізбе Юлиан күнтізбесінен 10 күнге кем, яғни 355 күннен тұрды. Нәтижесінде әр екі жыл сайын мерцедонием деп аталатын қосымша 13-ы ай қосыл отырды. Бұ айды жоғары діни қызметкерлер алқасының мүшесі – понтифик қойып отқан. Бірақ қиындық, жанжал уақыттарда бұл тұрақты болмады. Одан басқа понтифик кейде белгілі бір консулдардың билігін ұзартуды немесе қысқартуды қалап, саяси себептермен шешім қабылдады. Цезарь билікке келген кезде күнтізбелік күндер жылдың күтілетін уақыттарынан айтарлықтай ерекшеленді. Біздің дәуірімізге дейінгі 46 жылы Цезарь күнтізбелік реформаны жүзеге асырды, оның мақсаты күнтізбені жыл мезгілдерімен синхрондау мен қалпына келтіру және болашақта осындай проблемаларды болдырмау болды.Римдік діни қызметкерлер күнтізбені белгісіз себептермен шатастырып, күнтізбенің әр үшінші жылын кібісе жыл деп жариялады. Нәтижесінде б.з. д. 44 жылдан 9 жылға дейін 9 орнына 12 кібісе жыл енгізілді. Жаңа күнтізбенің бірінші жылы - біздің эрамызға дейінгі 45 жыл-кібісе жыл болды. Келесі кібісе жылдар 41; 37; 33 және т.б.с.с. жылдар кібісе болуы керек еді. Бірақ діни қызметкерлер кібісе жылдарды 42; 39; 36; 33 және т.б.с.с. жылдарды кібісе жылдар қылып қойды. Бұл қатені кейін император Август дұрыстап, күнтізбе б.з. 4 жылдың 1 наурызынан бастап дұрыс жұмыс істей бастайды. Феодосий Макробиус Юлиан күнтізбесін енгізу туралы келесі дерек қалдырды: “Цезарьдың күнтізбені реттеуі көпшілік алдында жарлықпен жарияланды және егер күнтізбені түзету діни қызметкерлердің жаңа қателік жіберуіне әкелмесе, бұл тәртіп күшінде қалуы мүмкін еді; өйткені олар кібісе күнді оның соңында емес, әр төртінші жылдың басында енгізуді жалғастырды, дегенмен кірістіру әр төртінші жылдың соңында жасалуы керек еді жыл және бесінші басталғанға дейін. Бұл қате отыз алты жыл бойы сақталды, сол кезде 9 кібісе күннің орнына 12 күн болды. Бірақ бұл қателік ақыры мойындалған кезде, Августтың Жарлығымен он екі жыл қосымша күнсіз өтуі керек екендігі де түзетілді” . Ескі славян күнтізбесі-пұтқа табынушылық мәдениетте өмір сүрген және христиандандыру кезеңіндегі славян халықтарының күнтізбелік жүйелерінің қалыптасуына әсер еткен ежелгі славяндардың күнтізбесі. Тарихшылар ескі славян күнтізбесін қалпына келтіру үшін ортағасырлық жазбаша дереккөздерден ақпаратты пайдаланады. Біріншіден, бұл болгар және ескі орыс шежірелік мәтіндері, онда айлардың атаулары айтылады және славяндардың христианға дейінгі тарихынан бастап жылдар мен уақыт кезеңдерінің есебі жүргізіледі. Екіншіден, бұл агиографиялық әдебиет. Арнайы күнтізбелік есептеулерді қамтитын мәтіндерден тұрады. Оларға Пасха кестелері және Кирик Новгородцтың "сандар туралы ілімі" кіреді. Тағы бір маңызды деректердің бірі - бұл қазіргі заманның фольклорлық мәтіндерінде жазылған халықтың ырым күнтізбесі. Ол ежелгі славяндардың жылдық күнтізбелік циклінің маңызды элементтерін және олардың арасындағы ішкі байланыстарды сақтап қалды.Дереккөздердің үшінші тобы-археологиялық ескерткіштер. Жазбаша археологиялық мәдениеттердің керамикасы мен әшекейлеріндегі күнтізбелік символизмді статистикалық талдау әдісі бар. Оның мәні зергерлік бұйымдарда көрсетілген күнтізбелік сандарды анықтау болып табылады. Мысалы, 21, 13, 12, 9, 7, 4 және 3 сандары күнтізбелік болып табылады. Бірақ, славян күнтізбесі деп санауға болатын археологиялық мәдениеттер туралы даулар күрделілік тудырады.Ежелгі славяндардың күнтізбесін қалпына келтіруге арналған ең бай материалды Черняхов мәдениетінің керамикасы береді, оның славяндық тиесілігін археологтардың көпшілігі мойындамайды. Енді, ежелгі славяндардың уақытты есептеудің жалпы принциптеріне келер болсақ. Славяндардың күнтізбесі бастапқыда ай күнтізбесі болды және ай күнтізбесінің қалдықтары ұзақ уақыт сақталды. Бұл "месяц" атауынан да, халық өміріндегі айдың уақыт есебі туралы көптеген естеліктерден де айқын көрінеді. Алайда, славяндардың, басқа еуропалық халықтар сияқты ауылшаруашылық өмірі оларды күн күнтізбесіне көбірек көңіл бөлуге итермеледі. Жылдық циклдің негізгі мерекелері ежелгі дәуірден бастап, славянға дейінгі уақыттан бастап, күндізгі жарыққа байланған-сондықтан славяндардың күнтізбесі ай мен күн күнтізбесіне айналды. Б.А. Рыбаков Черняхов керамикасындағы күнтізбе белгілерін зерттей отырып, халықтық күнтізбемен салыстыру арқылы славяндар уақытты күндер бойынша санап, бұл есепті шағын кезеңдерге біріктірді деген қорытындыға келді. Мысалы, апта, екі апта, 40 күн, ай және т.б. Күндер квадраттармен белгіленеді, олардың ішінде жарыық символы - крест бар, яғни санау "күндермен" жүргізілді, ал ескі орыс дереккөздерінде славяндардың ата-бабалары Юлиан күнтізбесінің 12 айы туралы білгенге дейін уақытты ай күнтізбесі бойынша санаған деп көрсетілген. Бұндай уақыт есептеу жүйесі өте оңай болды. Яғни, ол белгілі бір уақыттағы оқиғамен келесі оқиға арасындағы уақытты санау болды. Рыбаковтың тұжырымдарын кейбір зерттеушілер келіспейді. Мысалы, Л.С.Клейн. Клейн Рыбаковты тұжырымдардың шиеленісуі және Черняхов мәдениетінің полиэтникалық сипатын елемегені үшін сынайды, сондықтан егер белгілер керамикада болса және оларды күнтізбелік белгілер ретінде қарастыруға болатын болса, онда тек германдық немесе скиф-сарматтық күнтізбе ретінде қарастыруға болады. Аптаның күндеріне келер болсақ. «Повести временных лет» атты еңбекте понедельник және вторник бір рет, среда — екі рет, четверг — үш рет, пятница — бес рет, суббота — тоғыз рет, ал воскресение немесе «неделя» — 17 рет айтылған. Апта күндерінің атауы реттік нөмірмен жазылған. Мысалы, вторник – второй день, яғни екінші күн, четверг — четвёртый, яғни төртінші күн, пятница — пятый, яғни бесінші күн. “Воскресенье” немесе “Неделя” атауы сол күннің демалысты, еңбек қылуға тыйым салынуын білдірді. Мұндай тыйымдар әртүрлі халықтық мерекелермен және әртүрлі іс-шаралармен де байланысты. Понедильник атауы “После недели”, аптаның соңғы күніменен бірінші күнін байланыстырады. Суббота сөзі еврей тілінен алынған, ол Ресейдің христиандануымен бірге келді деген теория бар. Среда сөзі бес күннің ортасында күннің ортаңғы орнын көрсетеді. Жұма мен жексенбі күндері славян халықтық дәстүрінде құрметтелді. Светлана Толстая шығыс славяндары бес күндік аптаны пайдаланды, ал сенбі мен жексенбіні христиандандыру кезінде алды деп санайды. Серб этнографы Петр Петрович христиан дінінің келуімен сербтер сенбі күнін қосты, ал оған дейін апта алты күннен тұрды деп болжайды. Аптаның күндері, басқа пұтқа табынушы халықтар сияқты, әртүрлі құдайларға арналуы мүмкін. Мысалы, бейсенбі Перунмен, жұма күні Мокошамен байланысты екені белгілі. Енді ежелгі славяндарда жаңа жыл қашан басталды деген сұраққа жауап берсек.Зерттеушілердің бір бөлігі славяндар үшін жаңа жыл қаңтар айында, яғни жаңа әлемнің дүниеге келуін тойлаған кезде - Святки мейрамында басталды деп санайды.XVII ғасырдың аяғына дейін Ресейдегі жаңа жыл қаңтардан емес, ежелгі Римдегідей наурыздан немесе Византиядағыдай қыркүйектен басталды. 1492 жылға дейін зерттеушілер екі жаңа жыл қатар өмір сүрді деп санайды, бірақ наурыздағы жаңа жыл басым болды. 1492 жылдан бастап Наурыздан көрі қыркүйек жаңа жылы басым болды. Петр I 1699 жылғы 19 (29) желтоқсандағы Жарлығымен жылдың басталуын 1 қаңтар деп өзгертті.
...