Сайлау жүйесінің негізгі типтері сайлау жүйелерінің мәні

1. Сайлау жүйесінің негізгі типтері сайлау жүйелерінің мәні

Сайлау жүйесiнiн негiзгi қағидалары әдетте конституцияда аныкталады және арнайы занда нақтыланады. Мундай кукыктык нормалардын жиынтығын сайлау кукыгы дейді. Онын 2 турi бар: 1) белсендi түрi, 2) бәсен түрі. Белсендi турi азаматтардын сайлау құқығын бiлдiредi. Бәсен (енжар) түрi олардын сайлану кукыгын камтиды. Сайлау құқығында солар реттеледі.
  Берілген дауысты есептеу тәсiлi мен сонын нәтижесiнде орын дарды белу принципiне карай сайлау жүйелерi мажоритарлык, пропорционалдык және аралас түрі болып бөлінеді.

        2)      Сайлау жүйесінің заманауи тұжырымдамасы.

Өркениетті, демократиялы когамда саяси процеске катысу дын негiзгi түрiне сайлау жүйесі жатады. Сайлау аркылы азамат тар мемлекеттiн өкiлеттi, зан, сот, аткару органдарын калыптас тыруга катысады. Ол азаматтардын саяси кукыгынын жүзеге асы рылуын білдіреді. Сайлау барысында халыктын калауы бойынша баскарушы элита алмасады, билiк бiр колдан екiншiлерге бейбіт жолмен берiледi. Сонымен катар ол халыктын баскарушы элита өз жұмысын калай аткарып отырғандығына бакылау жасау мумкiндiгiн де береді.
  Сайлау жүйесi деп өкiлеттi және баска мемлекеттiн сайлан балы билік органдарын кұру жолдарын, түрлерiн, әдiс-тәсiлдерiн аныктайтын, тәртіпке келтiрiлген нормалар, ережелер жиынтыгын айтады. Жалпы алганда сайлау жүйесiне мемлекеттiк кызмет орнына үміткерлерді (кандидаттарды) ұсынудың тәртiбi, процесi және негiзгi принциптері, оны ұйымдастыру, материалдык жағы нан камтамасыз ету, сайлаушылармен жұмыс жүргiзу және т.б. шаралар кіреді.

     3)      Мажоритарлы сайлау жүйесі, оның түрлері және модификациялау.

      Мажоритарлык сайлау жүйесiнде әрбiр округте депутаттык орындар белгiленген дауыстын көпшiлiгiне ие болған үміткерге тиеді. Қалғандары билiк органдарына кiре алмайды.
     Можаритарлык жүйенің 2 түрі бар: абсолюттi және салыс тырмалы. Абсолюттi жүйеде сайланды деп басым көпшiлiк да уысты (50 пайыз және бір дауыс) алған талапкер саналады. Мұнша дауысты үміткердің көбі бірінші кезекте ала бермейді. Сондык тан сайлаудын екiншi туры өткiзiледi. Мұнда бiрiншi турда коп дауыс алған 2 үмiткердiн кайсысы коп дауыс алса, сол сайланган болып есептеледі.
    Мажоритарлык жүйенiн салыстырмалы көпшiлiк түрiнде кай үміткер көбірек дауыс жинаса, сол сайланады. Онда 50 пайыздан артык дауыс алу шарт емес.
  Мажоритарлык жүйенiн абсолюттi және салыстырмалы    түрлерiнде сайлау округтерi бiр мандатты келеді, яғни әрбір ок ругтен бiр ғана депутат сайланады. Мәселен, мұндай мажоритар лык жүйе АҚШ, Англия, Франция, Жапонияда дамыған.
    Сайлаудың мажоритарлык жүйесi карапайым және оңай си якты көрінеді. Онын устіне парламентте көш бастаушы партия тұракты үкімет калыптастыра алады. Сондыктан ол жүйе кеңірек тараған. Алайда онын кемшiлiктерi де бар. Оның ен бастысы - сайлаушылардын калган 49 пайызынын (ал салыстырмалы көпшілік жүйесiнде одан да көп азаматтардын) еркi, ыктияры ескерiлмейдi.

4)      Саяси партиялар: түсінігі, мәні, белгілері және функциялары

Саяси жүйеге мемлекетпен катар саяси партиялар да кіреді. "Партия" деген сөз латын тiлiнен шыккан, болу, бөлшек деген ма ғынаны білдіреді.
  Тарихқа белгiлi алғашқы саяси партиялар Ежелгі Грецияда пайда болды. Олардын мүшелерi аз, тұрақтылығы шамалы, жендi ұйымдаспаған шағын топтар болатын. Олар, негiзiнен, кұл иеленушілердің әр түрлi ағымдарының мүдделерiн корғады. Мұндай партиялар феодалдык когамда да болды. Бiрак шексiз әкімшілік билеген дәуiрде олардын айтарлыктай манызы болма ды. Енбекші топтар болса экономикалык бытыранкылык пен ру хани езгінің астында еді. Сондыктан олардын саяси партиялар құруға мүмкіндiктерi жок болатын. Олардын мүддесiн ара-тұра билеуші топтың алдынгы катарлы мүшелерi корғады.
   Қазіргі біздің түсiнiгiмiздегiдей саяси партиялар Еуропада XIX Ғ. екiншi жартысында пайда бола бастады. Бұған сол кезде болған буржуазиялык революциялар тiкелей ыкпал етті. Мемлекеттік биліктің ұйымдастырылу түрі және жүзеге асырылуы ретiнде парламенттер мен парламентаризм дуниеге келді. Жалпыға бірдей сайлау құқығынын енгiзiлуi бұқара халыктын саясатка катысу аясын одан әрі кеңейте түсті. Жұмысшы табының ұйымшылдығы күшейді. Олар парламентте өз мүдделерiн коргайтын көпшілік партияларды құра бастады. Саясатка көптеген адамдар тартылып, әлеуметтік қайшылықтар шиеленіседі. Осыған байланысты сая си партиялардын рөлі одан әрi сті. Олар саясаттын негiзгi субъектісіне айналды.

  Бірак саяси партиялар бірден көпшілік партия бола қалған ЖОК. ОНЫҢ узак тарихы бар. Мысалы, немiстiн кернекті саясаттанушысы Макс Вебер саяси партиялардын дамуында мынадай кезеңдерді атап көрсетті: 1) аристократиялык үйірмелер; 2) сая си клубтар; 3) көпшiлiк партиялар. 3) ж

  Саяси клубтардың аристократиялык үйірмелерден айырма шылығы - олар ен алдымен буржуазияның мүддесін білдірді. (Ал - аристократиялық үйірмелер жер иелерінің мақсатын қорғаған болатын). Олардың тұрақты идеологиялык байланыстары мен дамыған ұйымы болды. Мұның бәрі оларга когамдык жұмысты кең өрістетуіне мүмкіндік туғызды.

  Ал көпшілік партиялардын саяси клубтардан ерекшелігі - олар жұмысын тек сайлау кезiнде ғана емес, сонымен катар әдеттегі, дағдылы уакытта да көпшілікке ықпал етуге тырысты. Өз катарына барынша көбірек адамдарды тартты. Өздерінің үгіт насихат жұмысында саяси ағартушылық, үгіт, тәрбие, мәдени кызмет т. с. с. саяси әсер етудің бай мүмкіндіктерін пайдаланды.Саяси партия тапты немесе әлеуметтік топты ұйымдастыра ды, олардын саяси сауаттылыгын арттырады, жұмысына ұйым шылдык және максаттылык сипат береді. Онын белгiлi бiр идео логиясы болады. Ол идеология саясаттын басты принциптерiн белгілеуге, саяси партиянын уйымдык кұрылысы мен практика

 лык iс-әрекетiн анықтауға негіз болады. Олар партиянын багдар ламалары мен жаргыларында айкындалады. Саяси жүйеде партиялар улкен әлеуметтiк жiктердiн (топ
 тардын, таптардын, бiрлестiктердiн) мүддесін көздейді. Партия лардын өмір сүруiнiн өзi сол жiктеудiн арасында дау-жанжал дардын тууы мен оларды шешу кажеттiгiнен шығады. Поляктын белгiлi саясаттанушысы А. Боднардын көрсеткенiндей, казiргi коғамда саяси партиялар мынадай кызметтерді аткарады: a) когамнын iрi топтарынын максат-мүдделерiн аныктау,  тужырымдау және негiздеу; ә) олардын белсендiлiгiн арттырып, жинактау;
 б) саяси идеология мен саяси iлiмдердi жасау;
 в) саяси жүйелердi, онын жалпы принциптерiн, элементтерiн,
 құрылымдарын калыптастыруга катысу және т. б.; г) мемлекетте билік үшін күреске катынасу және онын жумы сынын багдарламасын жасау;
 д) мемлекеттiк билiктi iске асыруга катынасу;
 е) когамдык пiкiрдi калыптастыру;
 ж) жалпы когамды, яки онын белгiлi бiр бөлiгiн (топты, тапты, жiктi) саяси тәрбиелеу;
 и) мемлекеттің, кәсiподактарынын, когамдық ұйымдардын аппараты үшiн кадрлар даярлау мен усыну және т.т.
 Сонымен катар партиялар сайлау науканын дайындау мен өткізу, өз мүшелерiнiн санын көбейту, орталык және жергiлiктi ұйымдардың материалдык ахуалын күшейту, өз елiндегi және шетелдердiн максаттары жакын партияларымен байланысты нығайтумен үнемi айналысады.