Қос үкімет және кеңес үкіметінің алғашқы жылдарындағы Қазақстан

 №1,2 Лекциялар. Қос үкімет және кеңес үкіметінің алғашқы жылдарындағы Қазақстан

                                                 Жоспар.

1. ХХ ғасыр басында қазақ мемлекеттілігінің қалпына келтіру мәселесінің көтерілуі.

2.1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттілігін қалпына келтіру мәселесі.

3. Алаш орда үкіметі және оның таихи маңызы

 4.Азамат соғысы-халық трагедиясы.

 5.«Соғыс коммунизмі» және ЖЭС

     ХХ ғасырдың басында мемлекеттік үшін күрес жаңа қарқын және сипат алды. Егер осы уақытқа дейін ұлттық мемлекеттілікті қалпына келтіру әрекетін қазақ  қоғамындағы басқарушы топ – сұлтан, бай, би, батырлар халықтың қалауымен бірнеше рет көтеріп, іске асыруға күш салды. Мұндай әрекеттің ХIХ ғасырдағы жинақы көрінісі Кенесары Қасымұлы бастаған халық қозғалысы болды. Бірақ бұл әрекеттер белгілі себептерге байланысты әр уақытта сәтсіз аяқталып отырды.

         ХІХ-ХХ ғғ.тоғысында қалыптасқан ұлттық-демократиялық интеллегенция  ендігі кезекте күрестің сипатын өзгерту қажеттігін түсінді.Олар біртіндеп ұлттық-азаттық идеяларды қалыптастырушылар рөлін орындайтын күшке айналды.

    ХХ ғасырдың басында Ресей империясының қол астындағы Қазақстан жағдайы мүлдем жаңа сатыға көтерілді. Бұрын қазақ   қоғамында  аздап та болса негізгі бар дербестіктің ізін 1822 жылы «Сібір қырғыздары туралы Жарғысы», 1824 жылғы «Орынбор қырғыздары туралы Жарғысы» мен 1868 жылғы әкімшілік – территориялық реформасынан кейін ізі де қалмады. Қазақ жері әскери феодалдық  империяның шет аймағында өмір сүріп жатты.

      Патша үкіметі қазақ мемлекеттілігін бірте-бірте әлсіретіп, хандық билік жүйесін жойып, Ресей империялық басқару құрылымын, ендіру саясатын ұстанды. Сондықтан да қазақ жүздерінің әлсіреп, жікке бөлінуі патша үкіметі үшін өз пиғылының жүзеге асыруға қолайлы жағдай тудырды. Осы мәселеге байланысты қазақ қоғамының тарихын зерттеуші, тарихшы М.П.Вяткин « Патша үкіметінің Қазақстандағы отарлық билігін күшейтудің негізгі міндеті әр түрлі феодалдардың бір-бірлеріне үстемдік жүргізуге мүмкіндік бермеу. Шын мәнінде бұл саясат ішкі феодалдық күрестің шиеленіскен кезінде анархияны, мемлекеттік құлдырауды жақтайтын, яғни қазақ жүздерінің ең алдымен кіші жүздің әлсіреуін жақтайтын саясат болды » -дейді. Негізінде патша әкімшілігі алға қойған мақсатына жетуі үшін қазақ қоғамында ықпалын жүргізе алатын сұлтандар мен билерге қымбат төлемдер төлеуге барғандығы жөнінде А.И.Левшиннің «... сими и другими подобными средствами, казахские султаны и ханы удержаны были в приданости... России»-деп көрсетуі негізсіз еместігін байқатады. Саяси тәуелсіздігінен айырылған қазақ халқы құнарлы жерінен қол үзіп, отарлық мазмұндағы патша үкіметінің қазақ жеріндегі жүйесі хандық билікті жойып, қазақтардың шаруашылығын күйзелтіп, моральдық деградацияға ұшыратты.

ХХ ғасырдың басында Ресей империяындағы самодержавиелік шексіз билікті сынап, оның жөнсіз жақтарын ашық айтатын демократиялық және радикалдық топтардың құрылуы туралы мәселе туындайды. Осы негізінде қазақ қоғамында патша үкіметіне оппозициядағы саяси партиялар мен қозғалыстардың қалыптасуы туралы деректер келтіріледі. Қазақ зиялы қауымының Ресей империясының кейбір оппозициялық партияларының ықпалымен Қазақстанда саяси ой-пікірлер мен көзқарастарды өрістететін самодержавиеге қарсы әрекеттерге идеялық белсенділік танытуы болды. Кадеттер партиясының жолын ұстанған қазақ зиялылары болашақ қазақ мемлекеттілігі туралы мәселесінің күн тәртібіне шығаруы туралы мәселенің көтерілуі баяндады. Бұл мәселеге қатысты С.Асфендияровтың еңбегіндегі пайымдау бойынша: «Қазақтың буржуазиялық интеллигенттері орыстың буржуазиялық интеллигенттерімен кадеттерімен одақ болды. Ә.Бөкейханов партиясының кіндік орталық комитетінің мүшесі болды. І, ІІ Мемлекеттік Думаға қазақ атынан депутат болып сайланған Ә.Бөкейханұлы, М.Тынышбайұлы, А.Бірімжанұлы, Б.Қаратайұлы, А.Қалменұлы т.б. кадеттер басқарған прогрессивтік блокқа кірді. Партиясыз «мұсылмандық фракциясы» деген де болды» .