Қазақтардың Қытайға, Ауғанстанға жаппай қоныс аударуының бірінші толқыны (Құлжа өңірі, Қашғария)

Кіріспе

Төмендегі материалдар қазақ жерінде болған оқиғаларды және қарапайым халықтың тағдырын таразылай отырып, белгілі бір тарихи-оқиғалық тұтастығы бар кезеңдерді ретпен баяндап береді. Қазақ диаспорасы, шетелдегі қазақ диаспорасының қалыптасуы жөніндегі жалпы мәлемет біріліп кетеді де, басты тақырып талқыланады. Олар қазақтардың басқа шекаралас елдерге қоныс аудару себептері, Қытай мен Ауғанстан жеріне көшу. Қазақ халқына ауыр күндер тап болады. Аштық, ашаршылық, жетіспеушілік. Мұның бәрі халықтың шекаралас елдерге қоныс аударуына әкеп соғады. Негізгі қазақ халқының қанына сіңген көшпелі өмір. Бірақ көшу барысының өзі оларға оңайға соққан жок. Шекарадан асу үлкен бір ахуалға айналып, көтеріліс болып, бірнеше мың адам қаза тапты. Қытайдың Құлжа, Қашқар сияқты өңірлерін паналаған. Қытайға қоныс аудару туралы мәлеметтерді табу оңайырақ болғанымен, Ауғанстанға көшу жайлы көп мілеметпен, анықтамалармен, дәлелдемелермен көрсетілмеген. Қазақтар Ауғанстанда ХІХ ғ. 40 жылдарында пайда болды. Ондағы қазақтардың алғашқы тобын Кенесары хан мен Наурызбай батырдың жасақтары құраған еді. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт азаттық көтерілс жеңіліске ұшырағаннан кейін, қазақ сарбаздарының бірқатары патша үкіметі жазалаушы отрядының қуғын сүргінінен құтылу үшін Ауғанстанға асып кетті. Ал Қытайда болса, ХІХ ғасырдың аяқ кезінде 100 мыңға жуық қазақ тұрды. ХІХ ғасырдан бастап біртіндеп көшкен болса, 1916 жылы патшаның қуғын сүргініне щыдамай бірнеше мыңға жуық қазақ қонныс аударып кетті.

1. ХХ ғасырдың тарихи оқиғалары - қазақ диаспорасының қуатты стимуляторы.

20-шы ғасырды барлық жағынан алғанда, Қазақстанның өзінде де, Қытайда да жүргізілген қазақ халқына қарсы геноцид ғасыры деп атауға болады. Нәтижесінде қазақтар өздерінің туған жерлерін тастап кеткен тарихи оқиғалардан басқа, мысалы: Столыпин аграрлық реформасы, 1916 жылғы Орталық Азиядағы ұлт-азаттық қозғалыс, 1918-1920 жылдардағы азамат соғысы, кезеңінде қазақ халқына қарсы ашық геноцид болды. Қазақстандағы ұжымдастыру, ұшуға алып келетін, үлкен көлемдегі адам шығыны, ал көпшілігі үшін Отанды түпкілікті жоғалту. Сонымен қатар, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұтқында болған және белгілі бір себептермен өз Отанына орала алмаған, кетушілер санатына енген қазақтар да қазақ диаспорасы қатарына қосылды.

Столыпин аграрлық реформасы. ХХ ғасырдың басында. Қазақстан аумағында Столыпин аграрлық реформасы кең көлемде жүргізілді, бұл демографиялық картаның, әлеуметтік-экономикалық қатынастардың өзгеруіне және қазақтардың онсыз да қиын жағдайының нашарлауына әкелді. Ерікті, мемлекеттік емес мигранттардан басқа, Қазақстанды Ресейдің, Украинаның, Беларуссияның еуропалық бөлігінен жер учаскелеріне өте мұқтаж шағын шаруаларды құртып жіберген мемлекеттік мигранттардың ағындары толтырды. Тек Дала өлкесінде 1908 жылдың 1 қаңтарына қарай жан басына шаққанда 80 мың үлес (жан басына шаққанда - 15 десс.) Қазақтардың пайдаланған жерлерінен алынып тасталды, бұл жердегі наразылық тудырды. 19 миллион гектарға жуық жер оларды жайылымға пайдаланған қазақтардан алынды және 3 миллионға жуық қоныстанушылар қоныстануға берілді. Күн санап артып келе жатқан орыс қоныстанушыларының ағыны және қоныс аудару әкімшілігінің жерді заңсыз иемденуі, шенеуніктердің озбырлығымен жасалған, мыңдаған қазақтарды Қытайға қоныс аударуға мәжбүр етті.

1910 жылы шыққан «Реч» газеті өзінің мақалаларының бірінде: «Жетісу облысының Лепсинский, Копальский, Джаркенцкий және Пржевальск уездеріндегі Қытаймен шекарада аталған көшпелілер ежелден өз еңбектерімен суарылған жерлерде егін егумен айналысқан. Осы қырғыз (қазақ. - Г.М.) тұрғындарына дейін қазір қырғыздардың шаруа қожалықтарында шешуші науқан ашқан қоныс аудару бөлімінің қызметі қатты толқуда ... - қырғыздар суарған