Қазақстан Республикасындағы құйрықты қой тұқымдарының генетикалық потенциалы

Дәріс 1

Дәрістің тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы құйрықты қой тұқымдарының генетикалық потенциалы

Дәрістің мақсаты: Қазақстан Республикасындағы құйрықты қой тұқымдарының генетикалық потенциалын арттыру.

Қарастырылатын сұрақтар:

1. Қазақстан Республикасындағы қой шаруашылығылығының жағдайы мен перспиктивасы
2. Құйрықты қой шаруашылығының генетикалық потенциалы
3. Алматы облысының «Байсерке Агро» ҰПК» ЖШС жағдайында Еділбай тұқымды қойлардың асыл тұқымды табын құру тәжірибесі.

Құйрықты қой— етті-майлы, қылшық жүнді қой тұқымы. Құйрығында 12—16, кейбір тұқымдарында 20 кг-ға дейін май жиналады. Құйрықты қой шөл және шөлейт жер жайылымына көнбіс, күтім талғамайды. Қазақстанда, Орта Азия республикаларында өсіріледі. Қырғызстанда қырғыз және алай қойы, Өзбекстанда жайдары, Тәжікстанда қисар қойы, Түрікменстанда түрікмен және сараджы қойы, Қазақстанның Орал, Гурьев, Ақтөбе, Қарағанды облыстарында қазақы қой, еділбай қойы өсіріледі. Құйрықты қой қошқарының тірілей салмағы (кг): 110—130, таңдаулысы 180, саулығы 72—85, таңдаулысы 130 кг тартады. Құйрықты қой жылына екі рет (көктемде, күзде) қырқылады. Әр қойдан орта есеппен 2—2,2 кг жүн алынады. Жүні біркелкі емес, қылшықты, өлі қылшығы көп. Одан қалың жүн мата, кілем тоқылады, киіз басады, байпақ (пима) жасайды. Жүн түсімін көбейту үшін құйрықты қойды биязы жүнді және биязылау жүнді қой тұқымдарымен будандастырады.

Қазақстанда қой шаруашылығы тарихи деректерге сәйкес ауыл шаруашылығы саласының жетекші салаларының бірі болып табылады. Бұған 70%-ға жуығы  құйрықты қойлардың пайда болуы, қалыптасуы және дамуы орын алған шөл және шөлейт аймақтарда орналасқан кең байтақ табиғи жайылымдық алқаптардың (181 млн. га) болуы ықпал етеді.

Қазіргі уақытта республикада қойлардың жалпы саны 16,4 млн басты құрайды. Қой еті өндірісі 200 мың тоннаға жуық ет, оның ішінде 4 мың тонна экспортталады. Жүн өндірісі 35 мың тоннаға жуық. Әр түрлі өнімділік бағытындағы қойлардың 16 (Он алты) тұқымы өсіріледі, олар белгілі бір жергілікті, көбінесе аграрлық сектордың басқа бағытын жүргізу мүмкін емес жекелеген аймақтардың өмір сүру жағдайларына жақсы бейімделген. Бұл, ең алдымен, қойдың 7 (жеті) құйрықты тұқымын қамтиды: ет-майлы (қылшық жүнді - Еділбай, жергілікті, қазақ қылшық жүнді, Сарыарқа және Ордабасы); етті - майлы-жүнді (жартылай қылшық жүнді - қазақтың жартылай қылшық жүнді және Дегерес тұқымының екінші тұқымішілік түрі); ет - жүнді майлы ( жартылай биязы жүнді - бірінші Дегерес тұқымының ішкі түрі) және атраускаясы-майлы ет тұқымы. Олардың үлес салмағы республикадағы барлық қой басының 70% - дан астамын құрайды. Құйрықты қойлардың осы тұқымдарының барлығын отандық ғалымдар жасағанын атап өткен жөн.

        Бұл тұқымдардың генетикалық ерекшеліктерін ұштастыруды жүйелі түрде пайдалану, әрине нарықтық экономика жағдайында  құйрықты қой шаруашылығының тиімділігін жылдам арттыру үшін пайдаланылуы тиіс бірегей мүмкіндік. Ал семіз құйрықты қойлардың осындай генофондының болуы отандық қой шаруашылығында болашақта асылдандырудың тактикалық және стратегиялық міндеттерін де шешуге мүмкіндік береді.

        Қойдың отандық тұқымдарының ішінде еділбай қазақ халқының ұлттық мақтанышы, түрікмен жылқысының ақылтеке тұқымы, тәжік қойының гиссар тұқымы, романов славяндары, американдық қойлардың линкольн тұқымы ерекше назар аударуға тұрарлық. Еділбай тұқымының қойлары ең көп және Қазақстанның барлық дерлік аймақтарында өсіріледі.

Отандық қой тұқымдарының ішінде еділбай қазақ халқының ұлттық мақтанышы, түрікмен жылқыларының ақалтеке тұқымы, тәжік қойларының гиссар тұқымы, славяндар романовская, американдық қойлардың линкольн тұқымы сияқты. Еділбай тұқымының қойлары-ең көп және Қазақстанның барлық аймақтарында өсіріледі.

Еділбай қой тұқымы тірі салмағы мен ет-май өнімділігі бойынша әлемде өсірілетін алғашқы орындардың бірін алады. Тұқымдық қошқарлардың тірі салмағы-110-130 кг, аналықтары-75-80 кг.4 айлық жас малдардың салмағы 38-45 кг және 20-22 кг ет береді. Жоғарыда аталған республиканың басқа құйрықты қой тұқымдары жас малдардың керемет жетілуімен ерекшеленеді . Қозылар оларды 4 айлық жастағы ұрғашы қозылардың салмағы 35-37 кг және 17-19 кг ет береді.