Лекция по "Биологии"

    Малдың тұлғасы, сырт пішіні - малдың дене пішінінің сыртқы көрінісі. Малдың тұлғасы оның өнімділік қасиеттерімен тығыз байланысты. Осыған орай мал тұқымын асылдандыру тәжірибесінде малдың тұлғасына қарап баға беруге, сұрыптауға үлкен мән беріледі. Малдың тұлғасына көзбен сипаттап, баға беру, өлшеу жөне суретке түсіру сияқты әр түрлі тәсілдермен баға беріледі. Көз мөлшерімен сипаттау әдісіне -малдың сырт пішінін, әр дене мүшесін көзбен көріп, қолмен ұстап, оның тұлға ерекшеліктерінің жақсы дамығандығына, өнімдік бағытына сәйкестігіне, жалпы дене бітімі үйлестілігіне баға беру жатады. Бұл барлық түліктер үшін кең тараған тәсіл. Ұпай санын беру арқылы бағалау мүйізді ірі қара мал, жылқы және шошқа өсіруде жиі қолданылады. Бұл әдіс бойынша, әуелі әр немесе бір топ дене мүшелері, кейін малдың толық тұлғасы, 1-ден 10-ға немесе 1-ден 100-ге дейін ұпай баллын беру арқылы бағаланады. Малдың тұлғасына қарап білікті мамандар оның тұқымын, өнім бағыты мен өнімділігін, жасын ажырата алады

     Малдың дене бітімі Малдың дене бітімі, яғни конституциясы (Constitutio, латышда, ңүрылысы) оның бүкіл морфологиялык, физиологиялық жэне шаруашылык белгілерінің бір түтастығымен сипатталады. Демек, дене бітімі малдың түр-түсі, тұркымен сипатталатын экстерьері деп аталатын сырт пішіні мен организм ішкі ағзаларынын күрылымы жэне кызметімен сипатталатын интеръері деп аталатын інікі күрылысының бірлігімен жэне оларды баскарып, үйлестіруші жүйке жүйесінің ерекшілігімен бірге біріктіріле карастырылады. Орталык жүйке жүйесінің баскаруымен организмнің ішкі ағзалары кызметінің өзгерулері малдын сырт пішін-келбетінде орын алуы, организм дамуына сырткы қоршаған орта жағдайларының әсерінен туындайды. Мал шаруашылығы мамандарының міндеті сол орта әсерінен туындайтын 6 өзгерушіліктерді кажетті (пайдалы) бағытта жүруі мен ары карай сакталуына себептесу. Демек, біз мал организмінің ішкі кұрылысы мен қызметін сыртқы орта жағдайларымен тығыз байланыста, бір жағынан үнемі өзгеріп дамитын, ал екінші жағынан, өзінің ішкі тұрактылығын сақтайтын, яғни динамикапыц гомеостадагы агрегатты жүйе ретінде карастыру кажет. Мал басы сырткы орта жағдайының өзгеруіне бейімделіп, денесінің динамикалык біркалыптылыгын (гомеостазын) тұрактандыру касиеттері бойынша ерекшелінеді. Бұл малдың дене бітімінің жүйке жүйесі кызметімен байланысын көрсетеді. Осы байланысты мал түліктерінің түкымдарында зерттеген зоотехния ғылымынын негізін калаушы ғалымдар У.Дюрст, Н.Богданов, П.Кулешов, М.Иванов ж.б. түкым немесе табынньң ішінде дене бітімі бойынша мал басын белгілі типтерге топтастырып, жіктеуді үсынды. Ұсынылған жүйелер ішінде іс жүзінде колдануға профессор П.Кулешов үсынған топтастыру жүйесі ыңгайлы болып келеді. П.Кулешов мал басын терісінің калындығы (нығыздығы) мен жиырымдылығы, дэнекер және ет үлпалары мен сүт бездерінің дамығандығы, каңкасынын мыктылығы дене бітімінін төрт - тыгыз, қатаң, нәзік және босаң типін белгіледі. Дене бітімі тыгыз малдың терісі тығыз, орташа жиырымды, дәнекер ұлпалары біршама дамыған, бұлшык еттері тығыз жэне аукымды, сүйектері мыкты эрі салмакты, желіндері дамыған болып келеді. Дене бітімі қатаң жануарлардың терісі калың, жиырылымдығы томен, дәнекер ұлпалары әлсіз дамыған, аздаған ғана майлы бұлшык еттері аукымды, сүйектері салмакты, желіндері онша дамымаған болып келеді. Оларға етті бағыттағы мүйізді ірі кара мал жатады. Дене бітімі нәзік жануарлардың терісі жұка жэне созылмалы, тері асты және дәнекер ұлпалары нашар дамыған, сүйектері женіл жэне жұка, желіндеріның аумағы тар болып келеді. Оларға етті бағыттағы мүйізді ірі кара мал жатады. Дене бітімі босаң жануарлардың терісі калың, дэнекер үлпалары өте дамыған, бұлшык еттері аумакты, жұмсак, сүйектері жука, желін бездері кішкене болып келеді (1.2- сурет). Академик И.Иванов бүл төрт типке малды каңкасы мен денсаулығының мыкты, жүйке жүйесінің түрактылығымен сипатталатын мықты типімен толыктыруды ұсынды. Орыс физиолога И.Павлов организм құрылымын жіктеуде жүйке жүйесіндегі бір-біріне карама-кайшы болғанмен бір-бірімен тыгыз байланыста өтетін цозу мен тежеу үдерісін ескере отырып, жануарлар дене бітімін козушы жэне тежеуші типтеріне бөлді. Қозушы типтегі жануарлардың жүйке жүйесінде козу үдерісі тежеу үдерісінен басым болғандыктан, олар тез арада козып, үркіп, айбаттанып шыға келетіндіктен, олардың мінезі тұраксыз, бірак күшті, кайратты болып келеді. Ал тежеуші типтегі жануарлардың мінез-кұлкы түрактырак болғанымен салбырт мінезді, әлсіз реакциялы болып келеді. Жануарлардың жүйке типтеріндегі жағымдысы - козушы мен тежеуші үдерісі бір-біріне тәуелді байланыста өтетін қалыпты жүйке жүйелер болып табылады. 7 Оның өзінде цозгалысы иіалт, күшті жэне козгалысы маргау, әлсіз косалкы типтерді бөледі. Жануар жүйке жүйесінің козушылығы мен тежеушілігі олардын мінез-күлқын, қызу кандылығын, яғни темпераментін калыптастырады. А Б 1,2-сурет - Әр бағыттағы мүйізді ірі кара малдың дене бітімі А) Сүтті типті мүйізді ірі қара малдың сырткы жэне ішкі кұрылысы: а - үш бұрышты конус тәріздес сүтті тип ә - жанынан цараганда 6 - үстінен цараганда Б) Етті типті мүйізді ірі қара малдың сырткы жэне ішкі кұрылысы: а - төрт бұрыш тәріздес етті тип ә - жанынан цараганда 6 - үстінен цараганда Темперамент, кызу канды жануарлар сезім мүшелері аркылы кез келген сыртқы жағдай өзгерісін тез арада қабылдап, бағдарлай алады да, керісінше, 8 темпераменті төмен, салкын канды жануарлар сырткы ортадағы өзгерістерді баяу қабылдап, дер кезінде бағдарлай алмайды. Мал темпераменті мен мінез-кұлкы оның өнімділігіне эсер етеді: жүйкежүйесі қалыпты, байыпты мал басының жүйке жүйесі жылдам козғыш, мазасыз малдан өнімділік деңгейі жоғары келеді. Мысалы, жүйкесі калыпты сиыр сүттілігі мен сүтінін майлылығы жылдам козғыш, үркек сиырға Караганда жоғары болып келеді де бес сауым бойындағы тэуліктік сүт сауымының мөлшері біртіндеп өзгерсе, жүйке жүйесі тежегіш келетін сиыр сүтгілігі тез арада күрт кемуі мүмкін. Сонымен катар малдың жүйке жүйесі өнімділігімен коса денсаулығына да ыкпал етеді: жуйке жүйесі қозғыш, кызу канды жануар ауырса өте мазасызданып, тағат таппаса, жүйке жүйесі тежеуші мал ауырғанда тәбеті бұзылып, азыкка зауқы соқпай, бей-жай калыпқа түседі. Жүйке жүйесі калыпты мал біркалыптылығын сактап, сырт көзге ауырған аурмағаны онша байкалмайды. Малдың дене бітімі мен жүйке жүйесі дене кұрылымы мен мінез-кұлкының мыктылығын, сыртқы орта жағдайлырының өзгеруіне төзімділігі мен шыдамдьшығын, өзгерген ортаға бейімделгіштігі мен эр түрлі жағдайларды денсаулығын сактап, ауруға карсы тұрушылығын, яғни резистентгігі мен иммунитетін калыптастырады. Сырткы ортаның өзгерген жағдайлары мен өндірістік технологияның стресстік факторларына жылдам бейімделіп, өзінін ішкі гомеостазын калпына келтіріп сақтай алатын мал организмінің ғана өнімдік касиеттері жоғары болып, шаруашылық пайдаланымда олар өнімділігін ұзак мерзім сактай алады. Осыдан малдын дене бітімі мен жүйке жүйесінің калыптасуы бір жағынан ұрыкпен берілген тұкымдык (тұкым куалаушылык) белгілері мен қасиетгеріне тәуелді болса, екінші жағынан оның дамуындағы қоршаған сырткы орта жағдайларына зат алмасу денгейінде дер кезінде өзгеріп, жете бейімделе алушылығымен айкындалады. Белгілі тұкым (кросс, гұкымдық із) аумағында мал басының гұкымдык белгілері мен қасиеттерінін жиынтығы, яғни генотипі, үксас болғанымен, олармен ұрыкка (зиготоға) берілген касиеттердің организм дамуы, ягни онтогенезі, барысында айғакталып, білінуі (іске асуы) сырткы орта жағдайларына тәуелді келеді. Ол жағдайлардын ішінде организм зат алмасуының өтуіне қоректендіру (азыктандыру) факторларынын эсері басым орын алады. Сырткы орта жаглайына байланысты тіпті бір жасушадан бөлініп дамыған егіз төлдің өзі эр түрлі өсіп, дамиды. Мұны профессорлар И.Попов пен М.Ивановтың буаздык кезеңіндегі жүргізілген тәжірибелерінің нэтижелерінен көруге болады: коректілігі жогары деңгейде азыктандырылған сиырлардын бұзауларынын туылғандағы тірідей салмағы коректілігі томен денгейде азыктандырылган сиырлардікінен 6-7 кг, жеткілікті деңгейде азыктандырылган саулыктардын козыларының туылғандағы тірідей салмағы жеткіліксіз азыктандырылган саулыктардікінен 1,2-1,6 кг артқан. Ал мұндай эмбрионалдык даму кезенінде жақсы дамып, жетіліп (тірідей салмағы бойыншы) туылған төл өміршеңдігі мен өсімталдығы олардан тірідей салмағы томен туылған құрдастарынан эрдайым басым боламак. 9 ¥рык (зигота) пайда болғаннан бастап ѳлгенге дейінгі мерзімді камтитын онтогенез атгы организмнің жеке даму барысы екі - жатырда дамитын эмбрионалдык жэне туылғаннан кейінгі постэмбрионалдық кезеңге - бѳлінеді. Осы кезеңдердегі организм жүйелерінін дамуына эсер етуші жағдайлар сол кездегі дамуы жылдам, ағза, ұлпа, мүшелердің дамуы мен ағза, ұлпа, мүшелерінің калыптасуына басым эсер етеді. Айталык, остеогенез, яғни сүйектер калыптасуының жьшдам өту кезіндегі туғызылған жағдайлар организм каңкасының калыптасуына, оның ірілігі мен мықтылығына, басым эсер етсе, дэнекер ұлпалар мен бұлшық еттердің даму кезеңіндегі жағдайлар организмнің салмак косуына басым эсер етеді де жэне бұл әсердің салдары (зардабы) онтогенездін кейінгі кезеңдерінде сакталып калады. Организм дамуының эмбрионалдык кезеңіндегі, негізінен, коректену акауларынан орын алатын даму кемшіліктерін эмбрионашзм белгпері деп атаса, туылғаннан кейінгі постэмбриондык кезеңіндегі организм дамуының олкылыктарын инфанттизм деп атайды. Қоректендіру тұрғысынан алғанда, коректік заттардың жетіспеушілігінен алдымен сол кезде жылдам дамып, калыптаса бастаған жүйелер мен мүшелер зардап шегеді. Мұны қоймен жүргізген Н.Чирвинскийдін жэне мүйізді ірі кара малмен жүргізген А.Малигоновтын тәжірибелерінде көрсетілгендіктен, организм онтогенезіндегі бұл заңдылыкты Чирвинский-Малигонов заңдылығы деп атайды. Эмбрионализм эсерінен эмбрионалдык кезеңде жылдам дамып, калыптаса бастайтын сүйек онтогенезінің тежелуінен аяктары (сирактары) кыска, канкасы кіші де нәзік, тірідей салмағы төмен ұсак жануар өсетін болса, инфантилизмге душар болған жануардың сакайғанда да қыска денесімен салыстырғанда сирактары ұзын, кеудесі кысынкы, жотасы тар, бұлшык етгері мен желіні элсіз дамыған болып келеді. Эмбрионализм мен инфантлизмге шалдыккан төлдің тірідей салмағы мен өнімділігі бұл кезеңдерде дұрыс дамып, қалыпты жетілген төл салмағы мен өнімділігінен кем болуымен катар мұндай төл сырткы ортаның колайсыз жағдайларына төзімсіз, ауруға шапдыккыш келеді. 1.2 Малдың сырт пішіні мен ішкі күрылысы Малдын дене бітімін сырткы түріне, гұлғасына, түсіне, яғни экстерері деп аталатын сыртқы пішінімен интерері деп аталатын ішкі құрьиысымен багтайды. Малдын сырткы пішіні ретінде организм күрылысы мен дамуының анатомиялық-физиологиялык ерекшіліктерінің сырткы орта жагдайларына бейімделуін көрсететін сырткы түрі алынады. Малдың сырткы пішіні мен организмнің ішкі ағзалары мен мүшелерінін кұрылысы мен кызметі оның денсаулығы, өсімталдығы, көбеюшілігі мен өімділігін, мінез-құлкы мен жүйке жүйесінін бірлігі мен біртұтастыгын сипаттайтын дене бітімін қалыптастырады. Ол бойынша малдың өнімділік бағытын, өнімділігін жэне өндіріс технологиясына бейімділігін байкауға болады. Мысалы, сиырдың сыртқы пішіні, желінінің 10 формасы, емшектершщ салалығына карап оның сүтгіліл және машинамен сауу мүмкіндіп жөнінде болжам жасауға болады. Малдың сыртқы пішінін багалау түрлі эдістермен жүргізіледі. Олардың ең қарапайымы - малдың сыртқы түрін көзбен бағалау әдісі. 1,5-2 м жерде тұрған малды алдынан, бүйірінен, артынан мұкият карап, сыртқы түркын, аяктарының орыналасуын, дене мүшелерінін айкындығын (кажет болса үстап көріп), олардың бір-бірімен үйлесімдігін бақылайды да түр-тұлғасын бағалайды. Малдың сыртқы пішінін бағалауда басы, мойыны, шоктығы, кеудесі, арқасы, белі, сауыры, аяктары, желіні мен сыртқы жыныс мүшелерінің жетілгендігіне баса көңіл аударады. Мүйізді ірі кара малдың сырткы пішінін бағалауда дене мүшелерінің жалпы үйлесімділігімен, кеудесінің кендігі және тереңдігімен, буын байланыстарының айқындығымен, аяктарының дұрыс орыналасуымен, сүйектерінің мықтылығы жэне жақсы дамуымен, жүнінің біркелкілігімен, мүйізінің жылтырлығымен, түркынын жэне жыныстық белгілерінің дамығандығымен айғақтайды Сиырдың сырт пішінін оң жағында тұрып басы мен басы мен мойны, кеудесі мен шоқтыгы, аркасы мен белі, сауыры мен сирақтары, тұяғы мен желінінің жетілуін сипаттап, бағалайды да жетектеп жүргізіп, аяқ койысы мен жүрісіне дейін алдымен жекелеп, содан кейін біріктіріп, түтастандыра бағалайды. денесінің артқы бөлігі Қойдың сыртқы пішінін бағалауда оньщ мүйізділігіне, басының көлемі мен пішініне, жүнділігіне, мойнының ұзындығы мен жуандығына, мойын терісінің қатпарлығына, шоқтығының биіктігі мен ұзындығына, жотасының пішініне, сауырының ұзындығы мен еніне, кеудесінің кеңдігіне, денесінің артқы үштен бір бөлігінің дамуына, қүйрығыныц ұзындығы мен пішініне, аяқтарының орыналасуына, дене терісінің қатпарлығы мен жүн ерекшіліктеріне көңіл аударады. Мал өнімділігі денсаулығына тәуелді өзгереді. Сиыр денсаулығын сыртқы түрі мен мінез-кұлқынан да байқауға болады. Дені сау, денсаулығы мықты сиырдың еңсесі көтеріңкі, көзі таза, былшықтанбаған, жүні тықыр да жылтыр келеді. Ол жөтелмеуге тиіс. Сау сиырдың тэбеті жаксы болады. Жүйкесі қалыпты, сыртқы орта жағдайларына көндіккіш сиыр сарқыла сауылуға бейімделгіш, тез иіп, жеңіл де толық сауылады. Барлық емшегінен сүт бірдей шығады. Өте сүтті сиырдың желіні толғанда емшегінен сүт тамшылайды. Сиыр сүттілігінің негізгі белгісінің бірі, желінінің дамуы. Сүтті сиырдың желіні астау немесе төңкерілген тегене (ванна) тәріздес дамыған, желіннің алдыартқы терісі жұқа, селдір жүнді, жиырылыңқы, сүт тамырлары катты білеуленген, емшектері үзын, салалы болып келеді . иыр желінінін формасы мен кұрылысы: а - тостаған тэрізді; ә - кесе тэрізді; б - ешкі желін Желін альвеолаларында түзілген сүт жіңішке түтікшелер тәріздес шығару жолдарымен сүт каналдарына кұйылады да, олардан барып кеңірек сүт жолдарына жиналады. Сүт жолдары емшектерде орналаскан сүт цистернапарына жалғасады. Осы цистерналарда жиналған сүт сауу кезінде емшек каналы аркылы шыгарылады Альвеолалардағы жиналған сүт каналдарға өздігінен емес, сауылу кезінде оларды қоршаған бүлшық еттер жиырылғанда шығарылады. Альвеола бұлшық еттерінің жиырылуы малдың орталык жүйке жүйесіне бағынатындықтан, сиырды сүт шығаруға жақсы бейімдеп, иітіп барып сауудың физиологиялық маңызы зор. Сиырды тез иітіп, мол сүт шығару үшін саууды бір жерде, белгілі уақытта, үйреншікті жағдайда жүргізеді. Белгілі күн тэртібіне үйренген малдың жүйкесінде динамикалъщ стереотип, яғни, шартты жэне шартсыз рефлекстердің мерзімімен реттестірілген тізбегі орнатылып, мал мол өнімділікке бейімделеді. Сиыр желіні жүмсақ, ал емшектерінде жарақат ізі, жарылған болмауы тиіс. Осындай жогары өнімді сүтті сиырлардың осыдан он ғасыр бұрын ежелгі Мысыр елінде өсірілгенін перғауындар пирамидасындағы сиыр саууды бейнелеген барельефтен көруге болады. Сиыр сауу (пирамида барельефі) Сиыр сүттілігі мен жалпы ѳнімділігін болжайтын халык арасында тараған кейбір белгілер де бар. Мысалы, сиыр танауының үстіндегі тер моншактары мен қүлағының тері сүт бездерінің қызметі жақсы жетілгенінің белгісі ретінде қабылдайды. Сондай-ак, олардың кұйрыктары ұзын, жерге сүйретіліп жатады. Ал күйрык ұшындағы кайызғак мол да майлы сүт шығатын сиырлар ағзасындағы зат алмасу процесінің жедел жүретіндігін байкатады деп есептелінеді. Атбегі, кұс бегі аталган тәжірибелі сыншылар сырт көзбен шолып-ак сырт пішіні бойынша малдың дене бітімін бағалап, оның дамыған немесе дамымаған жақтарын анык ажырата алады. Бірак тек сыртынан карап, көзбен бағалауда эркімнің өзіне тэн субъективтік көзқарасы орын алатындыктан, малдың сырт пішіні мен дене бітімін бағалауда баллдык жүйе колданған жөн болады. Малдың сырт пішінін денесінің сыртқы келбетіне, мүшелерінің даму көрнектілігіне, үйлесімдігі мен жарасымдығына, өнімділігі мен түқымына сэйкестігіне көзбен карап (визулды), бакылап жэне суретке түсіріп, жекелеген сырт мүшелерін (статьттарын) өлшеп, үйлесімді, морфо-физиологиялык байланыстағы мүшелерінің катынасын (дене бітімі индекстерін) есептеп бағалайды. Малдың сыртқы пішінін көзбен бағалауды баллдық жүйе аркылы бағалаумен толыктырып, дэлдігін арттырады. Бүл жүйе бойынша малдың жекелеген немесе бір топ дене мүшелеріне жекелеген баллдар беріледі де соларды косумен корытынды баға шығарылады. Мал түлігінің тұкымына, жынысына, жасына байланысты 5, 10 жэне 100-баллдык жүйелер колданылады. Баллдык бағаның басым үлесі малдын негізгі ѳнімділігін айғактайтын белгілеріне тиеді. Ол үшін дененің маңызды мүшелеріне бағалау баллдарын беріп шыгады да олардын косындысы бойынша жалпы бага шығарылады. Әдетте, мал түлігін 10 немесе 100 баллдык жүйемен бағалайды: эрбір жеке мүшеге берілген 0-5 балл мүше маңыздылығы бойынша алынган арнайы  20 күшейткіш коэффициентіне көбейтіліп, корытынды косындысы шығарылады