Аллельді гендердің өзара әрекеттесуі

Аллельді гендердің өзара әрекеттесуі

Аллельді гендер деп гомологтық хромосомалардың бірдей локусында орналасқан және қарама-қарсы (балама) белгілерді анықтайтын гендерді айтамыз. Аллельді гендердің әрекеттесуіне доминанттылық, рецессивтік, толық емес доминантылық (тұқым қуалаушылықтың аралық сипаты), аса жоғары доминанттылық, кодоминанттылық (бірлесіп доминанттылық көрсету), аллельдер аралық комплементация (бірлесу), аллельдің біреуінің істен шығарылуы жатады.

Доминанттылық дегеніміз аллельді бір геннің екінші аллельді басып тастауы. Доминанттылықтың 3 түрі белгілі: толық доминанттылық, толық емес доминанттылық, аса жоғары доминанттылық.

Толық доминанттылық дегеніміз доминантты аллельдің рецессивті аллельді толық басып тастауы, мысалы: бұршақтың (Аа) түсінің сары болуы.

Толық емес доминанттылық дегеніміз доминантты аллельдің рецессивті аллельді толық басып тастай алмауы салдарынан рецессивті аллель аз да болса өзінің фенотипін көрсетеді, белгі аралық сипатта дамиды. Мысалы, қызыл гүлді намазшамгүлін (цияАА) ақ гүлді намазшамгүлмен (аа) будандастырғанда бірінші ұрпақтың гүлінің түсі (Аа) не қызыл, не ақ емес, қызғылт болады.

Аса  жоғары доминанттылық дегеніміз Ғ1-дің гетерозиготалы (Аа) дараларында доминантты белгініңгомозиготалы (АА) күйінде қарағанда әлдеқайда күшті байқалуы, яғни Аа>АА.

Рецессивтік дегеніміз бір аллельді геннің фенотиптік байқалуының екінші бір аллель арқылы бастырмалануы.

Кодоминанттылық (бірлесіп доминанттылық көрсету) дегеніміз екі гетерозиготалы доминантты аллельдің бірлесіп бір белгіні дамытуы, ал жеке-жеке олар әр түрлі белгілерді дамытады. Мысалы, адамдардың  АВ (IV) қан тобының тұқым қуалауы. Адамдардың АВО жүйесі 3 аллель арқылы -10,1А,1В  анықталады. Олардың екеуі 1А,1В,10-ге қарағанда доминанттылық байқатады. 10,10- о (I) қан тобын, IA IА,  IА I0 I – II (A) қан тобын; IB IВ,  IВ I0 –III (В) қан тобын анықтаса, IA IB-АВ (IV)  қан тобын анықтайды.

Аллельаралық сәйкестілік комплементация - аллельді гендердің сирек кездесетін әрекеттесу  түріне жатады. Бұл жағдайда қалыпты доминантты (Д) белгінің дамуы осы геннің екі доминантты мутантты гендерінің (Д1 Д11) өзара әрекеттесуі нәтижесінде байқалады. Мысалы: бір қалыпты белгінің дамуы молекула құрылымы күрделі, яғни 4 дәрежелі құрылысқа ие, бірдей екі полипептидтен тұратын ақуыз молекуласының синтезделуіне байланысты делік. Онда, мутантты Д1  гені (Д1 Д, Д1д), мутантты Д1 полипептидінің, ал екінші мутантты Д 11 гені (Д11 Д11,Д11 д) өзгерген екінші Д11 полипептидінің синтезделуіне алып  келіп мутантты белок молекуласы түзіледі, яғни олар жеке-жеке осы белок молекуласының 4 дәрежелі құрылысының түзілуін пайда ете алмайды. Ал, сол мутантты гендердің бірлесіп, өзара әрекеттесуі нәтижесінде, яғни дигетерозиготалы күйінде (Д1 Д11), синтезделінген полипептидтердің әрі қарай әрекеттесуі Д белок молекуласының 4 дәрежелі құрылысын пайда етіп, қалыпты белгіні дамытуы мүмкін.

Аллельдердің біреуінің істен шығарылуы дегенімімз гомогаметалы  жыныстарда (мысалы әйелдерде) екі X хромосоманың біреуі активсізденіп жыным хроматиніне (Барр денешігіне) айналуы салдарынан онда орналасқан гендердің активсізденіп істен шығарылуы болып табылады. Әйелдердің эмбриондық  дамуының 16 тәулігінде екі  X хромосоманың біреуі активсізденіп жыныс хроматиніне айналады. Түрліше жасушаларда әр түрлі X хромосома (әкесінен алынған, не шешесінен алынған) активсізденетіндіктен ағза жасушаларында X хромосомасының мозайкасы пайда болады.