Евразиялық коммуникация. О.Сүлейменовтың «Аз и Я» шығармасы бойынша сараптамалық ой түйіндеу

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

Халықаралық қатынастар факультеті

                                          [pic 1]

                            СОӨЖ

 Тақырыбы: «Евразиялық коммуникация. О.Сүлейменовтың «Аз и Я» шығармасы бойынша сараптамалық ой түйіндеу»

                                                  Орындаған: Шарапи І.А.

                                                               Тексерген: Жаркимбаева Д.Б.

Алматы, 2022 жыл

«Айтылған фактілер маған көшпенділердің бейнесін жалған етіп көрсетті. Мен тек қорғаушы ғана емес, сонымен қатар үкімнен кейін соңғы сөзін талап ететін сотталушы көшпенді ретінде де әрекет етемін. "Сот ісін" қайта қарау қажеттілігін талап ету үшін Мен өзімнің «Аз и Я» кітабымды жаздым».

Бұл 1978 жылы ЮНЕСКО шығарған «Культура» журналында басылған Олжас Сүлейменовтің «Көшпенділер мен мәдениет: қазақ эксперименті» эссесінен алынған жолдар. Бұл сөздермен Олжас Сүлейменов «Аз и я» кітабын жазудағы авторлық ниетін айқындаған. Дәлірек айтсақ, автор өз міндетін кітап мәтінінде «бірігу идеясымен байланысты түркі лексемаларының славян тілдеріне енуін негіздеу» деп көрсеткен.

Кітап орыс әдебиетінің ескерткіштердің өзіндік гимні болып табылатын «Слова о полку Игорове»: «Стиху учит «слово» талдауынан негіз алады. «Сөздер» мәтінінде Олжас Сүлейменов түркі сөздерін қолданудың екі түрін немесе екі әдісін ажыратады: тікелей түркі тілдері, түркі тілінен орыс сөзжасамы немесе жасырын түркі тілдері. Бұл фактінің өзі автордың түркі тілін немесе тіпті тілдерді жақсы білетіндігін көрсетуі мүмкін. Князь Всеволод өз жауынгерлері туралы «под трубами повиты» деп айтады. Зерттеу авторы «повита» сөзінің жалғыз дұрыс аудармасын табады — «туылған», ол латын тілінен шыққан «вита» — өмір деген мағынаны білдіреді. «Сөздердің» авторы Князь Всеволодты "Буй тур" деп атайды. Ескерткіш мәтініндегі бұл сөз тіркесі бірнеше рет қолданылады, әсіресе Святославтың "алтын сөзінде". Аудармашылар бұл сөзді күшпен ғана емес, сонымен бірге шектелмеген мінезмен де байланыстыратын өгіз сияқты түсінді. Бірақ Святослав нақты князьдерге жүгінгендіктен, олар іс-әрекеттердің салмағы мен көкжиектің кеңдігімен ерекшеленеді. Оларға қатысты «бай тур» сөзі олардың бейнесін төмендететіні анық. Бұл мағыналық сәйкессіздік Олжас Сүлейменовті түркі тілдерінде сөздің шынайы мағынасын іздеуге мәжбүр етті. Енді автордың аузындағы Князь Всеволодтың сипаттамасы мүлдем басқа, поэтикалық дыбысқа ие болады. Ескерткіштің тілдік байлығына тек түркі тілдес сөздерді тікелей қолдану арқылы ғана емес, орыс тілінің заңдарына сәйкес түркі түбірлерінен жаңа сөздерді қалыптастыру арқылы қол жеткізіледі. Сонымен, «сөздер»  мәтінінде «язычник» сөзі бірнеше рет жазылады. XVI ғасырдың аудармашысы және одан кейінгі аудармашылар бұл сөзге дінге байланысты аударма берді. Ал шындығында, бұл сөз түркі тілінен шыққан «языги» — дала. Ал «язычник» сөзі дала тұрғыны дегенді білдіреді. Міне, ескерткіштердің мазмұны мен мағынасы діни нанымдарға қалай бұрмаланғанының мысалы.

Автор осы сөздердің бәрін талдай отырып, көптеген талдаулар жасаған. Солардың бірі «Тут пересел Игорь из седла золотого в седло рабское» деген сөз болды. Осылай аударма мәтінінде жазылса, түпнұсқада «Игорь пересел в «седло кощие». Кощиево еркін аудармамен құл деп аударылды. Олжас Сүлейменов "кощ" сөзін түркі тілінің "көшпелі" сөзіне әкелді және осы сәтте айтылған сөздер моральдық мазмұны бар фразаға айналды: «Игорь Көшпендінің ер-тоқымына көшті».

"Сөздің" соңғы жолын нақтылау арқылы Олжас Сүлейменов осы шығарманы, тарихи процесті түсінуді негіздеудің соңғы нүктесін қойды. Біріншіден, түркі және славян халықтарының қарым-қатынасына жаңа көзқарас жүзеге асырылды, ол өзара байланыста жатыр. Екіншіден, көшпелі халықтың анасының сүтімен жоғары моральдық норманы сіңірген жаңа, дәстүрлі емес бейнелері айқындалды.