Азия жергілікті халықтарының материалдық мәдениеті

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

[pic 1]

Тақырыбы: Азия жергілікті халықтарының материалдық мәдениеті

Орындаған:Халықбаева Б.Б

Қабылдаған: Исаева А.И

Алматы 2021

Негізгі сұрақтар:

1.Өзбекстан халқы.

2.Қырғыз халқы.

3.Түркменстан, Тәжікстан, Қарақалпақстан халықтары.

4.Этногенезі мен этникалық тарихы.

5.Қазіргі этникалық құрамы.

6.Шаруашылығы, материалдық мәдениеті.

7.Отбасы қоғамдық қатынастары. Рухани мәдениеті. Діні.

Орта Азия мен Қазақстан көлемi 4 миллион шаршы километр жерді алып жатыр. Осы бір үлкен территория бес одақ республика- Қазақ ССР-і,  Қырғыз ССР – і, Тәжік ССР-і, Түркмен CCP - і, Өзбек ССР-і және Каракалпақ АССР-і орналасқан. Орта Азия үлкен бөлігі  елдiң оңтүстігі мен оңтүстік -шығысында Тянь Шаньнiң , Памирдiн Копед - Дагтын таулы аймақтарына ұласатын ыстық және кұрғақ матты далалар мен шөлдер алып жатыр. Ертеден адамдар қоныстанған тау алқаптарының  климаты едәуiр жұмсақ. Олардың кейбіреулерiнде  тiптен субтропикалық өсімдiктер өсiрiледi . Орта Азияның әлемдік мұхит пен байланысы жоқ. Каспий және Арал теңiздерi тек үлкен көлдер болып табылады. Оңтүстік бөлiгiнде тек екі басты өзен Сырдария мен Амудария барып құяды.

Этногенез және этникалык тарих. Дуниежүзiлiк цивилизация пайда болған орталықтардың бірі Орта Азия екенiн совет ғалымдарының зерттеулерi аныктады. Адамның бұл жерде тұрғандығының он ерте белгiлерi орта палеолитке жатады. Неолит уақытында барлық орта Азияны адам игеріп қойған едi. V мынжылдықтан бiздiң эрамызға дейін елiмiздiң оңтүстiк аудандарында дүниежүзiндегi ең ежелгі егіншiлiк мәдениетiнiн бiрi қалыптасады. Неолит уақытында шаруашылық белгiсi бойынша Орта Азияны екi бөлiкке - халқы аң аулау мен балық ұстаумен және терiмшiлiкпен ай налысқан далалық солтүстікке суармалы егіншiлiк пен мал шаруашлығы негiзiнде келесi дәуір-қола дәуірінде қала типіндегі ірі елді мекендер қалыптасқан оңтүстікке бөлу белгілендi .  Елдiң далалык бөлiгiнде аяқты мал шаруашылығы кең таралды, ал оазистерде егiншiлiк жетекшi орын алады. Бұдан ерте кездегi сиякты тұрғындардың осы уакытта пайдаланған тiлдерi бiзге ақиқат белгiлi емес. Олар индоевропалык тiлдiк семьяга жатты пiкiр бар. Әлі де белгiсiз себептер бойынша Орта Азияның оңтүстігіндегі қола дәуіріндегі жоғары дамыған егiншiлiк цивилизациясы бiртiндеп өшiп барады. Орта Азияның этникалық тарихының келесi кезеңi I мыңжылдықтың бiрiншi жартысынан бiздiң эрамызға дейінгі уақытта басталады, бұл кезде шаруашылық жағынан неғұрлым дамыған елдiң егiншiлiк аудандары Ахеменидтер державасына ендi және Иранның солтүстiк өлкесiнде және оған шекаралас ау андарда тұратын халықтар туралы алғашқы жазба деректер пайда болған. Тәжiк халкының қалыптасуы орта азиялық езенарлық оазистердің ежелгі Отырықшы дикан халықтары –соедийлер, бактриялыктар және фергандыктар негізінде жүзеге асты. Орта Азияның басқа халықтары сиякты, тәжік халқының қалыптасу процесі күрделі әлеуметтік - экономикалық, саяси және географиялық жағдайда өтті. Монғолдан кейiнгi Орта Азияның тәжік тілді халықтары ipi экономикалық орталықтар - бұқараның , Самарканттың , Ходженттiн , Кулябтiк теңiрегiне топтасты , бұл қалалар бiр - бiрiнен жол бермес таулармен немесе сусыз далалармен және шөлдермен бөлiнiп жатты. Бұл соңғы уақыттарга дейiн тәжіктердің өз iшiнде шаруашылық және мәдени дәрежесi женiнен ажыратылатын бірнеше этнографиялык топтардың өмір сүруiнен өз бейнесiн тапты. Бiрiгу процесімен бір мезгілде тәжiктердiн жеке- жеке коныстану және олардын жана жерлерді игеру процесі катар жүрдi , бұл негiзгi алқаптардан белiнген тәжіктердi түрiктендiруге едәуір дәрежеде мүмкiндiк туғызды. Таулы жерлерге коныстана отырып, өз кезегінде тәжiктер өз тiлi мен мәдениет белгiлерiн саны жөнiнде шағын шығыс иран дық  тілі жөнiнен  халықтар топтарына казiр Памир өкiрi тәжiктерi деп аталатын ахандық тарга, ишкашимдiктерге, якулемдiктерге , шугандыктарга жене баскаларына берді . Өзбекстан оазисте рiнiн ежелгі иран - түрік тілді отырықшы дикан халықтары мен Орта Азияның далалык бөлігі нiң түрiк тiлдi кешпенді халықтары қатысты . Тарихтың түрлі кезеңдерінде кешпендiлердiң оазистерге тұрақтауы бірдей каркынмен жу зеге асқан жоқ . Оазистерге қоныстана және егiншiлiкке кеше отырып , малшылар жергілік ті тұрғындармен араласып , солардың мәдение тiн қабылдады . Өзбекстанның когалды алқап тарына тұрақ тепкен және өздерiмен бiрге озбек этнонимін әкелген көшпенділердiң сонгы үлкен тобы Арал мен Каспий теңiздері нiн аралыгындагы далаларда кешiп журген. «Өзбек» деген сөз бұдан ертеректердегі жазба нұсқаларда кездессе де, бұл тайпалар өз атын алтын ордалық хан Өзбектің (XIV) алған деген пiкiр бар . XVI ғасырдың басында Шейбани ханның басшылығымен кош пендi озбек тайпалары Хорезмге, Зеравшан озенiнiң бойындағы көгалды алқаптарға, ферғана алкабына, Ташкент және Орта Азияның оңтүстік бөлігінің басқа да көптеген алқаптарына карай қозғалады. Мал бағумен айналысатын көп халыктың оазистерге көшуi тiлдiк жағдайға елеулі өзгеріс енгiзе алмады, өйткенi бұл кезде оазис тұрғындарының көпшiлiгi түріктендірілген болатын. Малшылардың мол шоғырының баса көктей кiруi егiншiлiкпен айналысатын облыстардың шаруашылығына  ықпал еттi, бiрақ экономикалық және мәдени өмiрдегi құлдырау монғол шапқыншылығынан кейiнгiдей соншалықты ұзаққа созылған жоқ.