XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдағы Қазақстан мәдениеті

               XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдағы Қазақстан мәдениеті

XIX ғасырдың аяғына қарай Рессей мемлекеті қазақ жеріне орыс шаруаларын жаппай қоныстандыра бастады.Қазақ жерін біртіндеп жаулап алу үшін экпедициялар ұйымдастырлып,жан жақты ақпараттар жиналды.Қазақ жеріне үстемдік жүргізуде патша биілігі әртүрлі айла әдістерді пайдаланды.XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қазақ халқының саяси мәдени тарихында қазақ халқының ертеңін ойлаған Алашорда үкімет (Орын бор қаласы. 1917 ж.) құрылды. Жетекшісі – Әлихан Бөкейханов болды.М. Тынышбаев, Х.Досмұхамедов үкімет мүшелері атанды.Оның өкілдерінің негізігі мақсаты – қазақ халқының еркіндігі мен ұлттық мемлекет болып дамуында еді.Рессей бодандығына қарсы болған бұл саяси ғұмыры қысқа болды.

1920 жылы 26 тамызда Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік Соцалистік Республикасы,1925 жылы 19 сәуірден бастап Қазақ Автономиялық Кеңестік Соцалистік Республикасы,1936 жылы 5желтоқсанан – Қазақ Кеңестік Соцалистік республикасы деп аталып,1991 жылы 16 желтоқсанан бастап Қазақстан Республикасы деп атын өзгерту туралы шешім қабылданды.

20-30 жылдары қазақ мәдениетін жан-жақты терең ойларымен дамытқан классик жазушылары:Ахмет Байтұрсынов (1873-1938) Мағжан Жұмабаев (1893-1938),Жүсінбек Аймауытов (1889-1931),Міржақып Дулатов (1885-1935),Шәкәрім Құдайбердиев (1858-1931),Сәкен сейфуллин,ілияс жансүгіров,Бейімбет Майлиндер қазақтың ұлттық мәдениетін жаңа деңгейге көтергенімен қасіретті қудалаудың құрбандары болды.

Ахмет Байтұрсынов (1873-1938) – ғалым,ақын,әдебиет зерттеушісі,түріктанушы,аудармашы,қоғам қайраткері.Туған қазақ тілін дамытуға өте үлкен көңіл бөлді.Оның басышылығымен құрылған Академия орталығында оқулықтар мен оқу құралдарын құрастыру,терминдері өңдеу,аударма жұмыстары атқарылды.Ол жазған мектеп оқулықтары 1927-1928 жылдарға дейін пайдаланып келді. Қазақ мектепрінде оқушылар сауатын оның жазған «Әліп-биімен» ашып,тілін «Тіл құралы» арқылы оқып үйренді.Тіл институтына Ахмет Байтұрсынов есімі берілген.

1928 жылы араб әріпі латын әріпімен, ал 1940 жылы кирилицамен (орыс әріпімен) алмастырылды. Тоталитарлық жүйенің үстемдігіне қарамастан,мәдение саласы біраз алға жылжыды. Кітапханалар,газет шығару кітап басу істері едәуір дамыды. 30-жылдардың екінші жартсында Қазақстан ғылымы дамыды. Қазақстанда 110 ғылыми Академиясының Қазақ филиалы құрылды.

1926 жылғы 13 қаңтарда Қызылорда қаласында қазақтың тұғыш драма театры ашылып,М.Әуезовтің» Еңлік- Кебек» пъесасы қойылды.1937 жылы қазақтың музакалық театыры опера және балет театры болып қайта құрылды.Осы кездегі ірі оқиғалардың бірі – кино өнерімен байланысты болды. Ұлттық кино өнерінің туындысы «Аманкелді» фильмі экранға шықты.

Әміре Байсейітова (1888-1934) – әнші,Еуропа халқын қазақ өнерімен таныстырды. 1925 жылы Дүнеижүзілік көрмедегі этнографиялық онцертте Париж жұртын дауысымен,салған әндерімен тандандырды.1927 жылы Майнадағы Франкфурт қаласында өткен Халықаралық музақалық көрмеде ән салды.

Күләш Байсейтова (1912-1957) – қазақ опера өнерінің негізін салушылардың бірі, КСРО-ның халық әртісі.Опера  саласында жеке партияларды шебер орындауымен қатар халық әндерін де айтқан. «Қыз Жібек»,Еңілік – Кебек»,Абай»,»Біртері болды.Қазіргі кезде Астанадағы Опера және балет театры К.Байсейітованың есімімен аталуда.

Қазақстанда кәсіби музыка өнерінің өалыптасуы 30-жылдардан басталды.Ахмет Жұбанов (1906-1968) – ҚКСР-ның халық  әртісі,өнертану докторы,академик.Мыңнан астам халық мен күйлерін жазды.фортепипноға арнап»Қазақ биі»,»Көктем», «Жез киік» атты күйлер жинағын шығарды.»Қазақтың халық композиторлары»,  «Құрманғазының күйлері»,  «Дәулеткерейдің күйлері» т.б кітаптардың авторы. А.Жұбанов Л.Хамидимен бірлесіп 1944 жылы «Абай» операсын жазушы.Құрманғазы атындағы оркестердің көркемдік жетекшісі, бірінші дирижері болды.

...