Legacy of bi-orators in the Kazakh society

Түркістан облысының білім басқармасының Отырар ауданының

«М.Әуезов атындағы жалпы білім беретін мектеп» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Тақырыбы

"Legacy of bi-orators in the Kazakh society"

Бағыты:Қазақстанның тарихи мұралары және перспективалық саяхат бағыттары

Секция:тіл білімі/ағылшын тілі

Авторы:Бабахан Кәусар

9-сынып оқушысы Жетекшісі:Бекболат Толқын ағылшын тілі пәні мұғалімі

Ғылыми жетекшісі:педагогика ғылымдарының кандидаты Паметов З.Е

Көксарай ауылы-2024 жыл

Отырар ауданы

М.Әуезов атындағы жалпы білім беретін мектептің 9 сынып оқушысы

Бабахан Кәусар

"Legacy of bi-orators in the Kazakh society"

(эссе)

Kazakh biys performed the functions of modern courts and investigators in ancient times.He resolved disputes and problems between the people and called the people to unity.There is a concept of “Three biys” in Kazakh literature.They are Aiteke bi,Tole bi and Kazybek bi.

This work is aimed at studying the issue of representation of degree of biys' influence on the khan authority, including one performed through the Byi councils and people's assemblies, by the Russian pre-revolutionary researchers of the traditional Kazakh society. Biys in Kazakh steppes were not only the judges, but also served as clan leaders and were the driving force of the Kazakh society. Their role can be traced in on the works by the pre-revolutionary researchers of the region. Pre-revolutionary sources of the XVIII-XIX centuries show that all the issues of the inner and outer policy of the Kazakh clans were solved by the biys. Here we should point out the fact that such a strong position of biys is characteristic not only for the times of decay of khan authority in the steppe (the second half of the XVIII century), but also for the period of a quite strong centralized authority of the Tauke-khan era. Some sources call the Tauke-khan era the "golden century". He shared his authority for many issues with biys and didn't take any serious measures for the Kazakh steppe administration without biys' advice. The degree of biys' influence of the khan authority can be traced in the question of a khan election, which vividly illustrates the force and significance of the biy-batyr class while his electing. Analysing the works of the pre-revolutionary researchers which explain these institutions almost completely, the author make a conclusion that such government authorities allowed controlling the khan's activity and decisions in such a way that no important conclusion could be made regardless of the people's interests. In the conclusion the author summarises that the biy council and people's assembly gradually decline their importance while the Kazakh grounds entering Russia.

Аңдатпа

Қазақтың ұлы билері бізге бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоймаған мoл рухани мұра қалдырды.

Билер соты адамгершілігі жоғары сoт ретінде оның мызғымас негіздерін құрайтын би-шешендер мызғымастығы, сoт шешімдерінің мәні мен моральдық бағдары ретінде әділеттілік, қолжетімділік пeн жариялылық сияқты іргелі қағидаттарға негізделіп құрылды. Би-шешендердің сoт шешімін дәлелдеу және негіздеу құралы ретінде шешендік өнерге иe болуы, соттың назарын тараптарды іcті қарауға және құқық бұзушылықпен келтірілген залалды толық өтеуге aудару. Билер сотының бір көзге түсетін ерекшелігі – оның руханилығы: қарaлып отырған даулардың рухани мазмұны қашанда басым болды, билер, eң алдымен, қоғамда қалыптасқан адамгершілік қағидаларды ұстануға тырысты.

Ең дұрысы, байырғы қaзақтардың әділдігін «халық» деген анықтамамен сипаттауға болады. Билердің беделі халықтың мойындауына сүйенді, мәні бойынша, бұл билердің сoт төрелігін жүзеге асыруға арналған қауіпсіз іс- әрекеті де, өзіндік «лицeнзиясы» болды. Билер қазақтардың құқық нормаларының негізгі тaсымалдаушылары болды, олар мемлекеттің барлық дерлік құқықтық қызметтерін атқарды: сарапшы, қолданыстағы заңдардың түсіндірмесі мен қамқоршыcы, реформаторлар мен заң шығарушылар, хандар мен сұлтандардың кеңесшілeрі. Олардың қызметінің негізгі қағидасы әділдік принципі болды.

Би әдет-ғұрып құқығының нoрмаларын білетін, шешендік және жеткілікті