Қимматли қоғозлар таснифи, турлари ва вазифалари

1. Қимматли қоғозлар таснифи, турлари ва вазифалари

Товар дунёси икки гуруҳга бўлинади: товарлар (хизматлар) ва пул. Пул ўз навбатида пул ва капиталга бўлинади. Ҳар доим пулни бир кишидан бошқасига ўтказиш орқали унинг миқдорини ошириб бориш керак. Пул ўтказишнинг иккита асосий усули - кредитлаш жараёни ва қимматли қоғозларни чиқариш ва муомалага киритиш ишлаб чиқилган.

Қимматли қоғозлар қадр-қиммати улар эгаларига берган ҳуқуқларда намойон бўлади. Агар қимматли қоғоз бироз пул ёки товардан ҳам яхшироқ эканлигига ишонч ҳосил қилса, мол-мулкини ёки пулини қимматли қоғозларга алмаштирилади.

Қимматли қоғозлар қимматбаҳо хавфсизликнинг ўзига хос товаридир, аммо у на реал, на пулдан фойдаланиш қиймати, яъни жисмоний товар ёки хизмат эмас. Кенгроқ маънода қимматли қоғозлар - тегишли баҳога сотиб олинган ҳар қандай ҳужжат (қоғоз) хисобланади.

Қимматли қоғозлар хавфсизлик жихатидан қаралса - у билан боғлиқ мулкий ҳуқуқларни ифодалайдиган ҳужжат, бозорда мустақил равишда сотиладиган объект ва бошқа операциялар бўлиб, оддий ёки бир марталик даромад манбаи бўлиб хизмат қилади. Шундай қилиб, қимматли қоғозлар бир хил пул капиталидир, унинг ҳаракати кейинчалик моддий бойликларни тақсимлаш воситачиси ҳисобланади.

Россия Федерациясининг Фуқаролик Кодекси қимматли қоғозлар хавфсизлигининг классик таърифини ўз ичига олади. "Хавфсизлик ҳужжати - белгиланган шакл ва мажбурий реквизитларга, мулкий ҳуқуқларга мувофиқ амалга ошириладиган ёки топширилгандан кейин амалга оширилиши мумкин бўлган ҳужжатни тасдиқловчи ҳужжат".

Хавфсизлик меъёрий тафсилотларни ўз ичига олиши ва унинг шаклига қўйиладиган талабларга жавоб бериши керак, акс ҳолда у нотўғри. Хавфсизликнинг тафсилотларини иқтисодий ва техник жиҳатдан ажратиш мумкин. Техник тафсилотлар - рақамлар, манзиллар, штамплар, имзолар, хизмат кўрсатувчи ташкилотларнинг номи ва ҳоказо. Иқтисодий тафсилотлар: мавжудлик шакли (қоғоз ёки қоғозсиз), мавжудлик даври, аффилиатсия, мажбурий шахс, номинал қиймати, берилган ҳуқуқлар.

Қимматли қоғозлар қуйидаги функтсиялар бўйича таснифланиши мумкин:

1. Вақт муддати бўйича: муддатли (қисқа муддатли, ўрта муддатли, узоқ муддатли ва бекор қилинадиган) ва муддатсиз.

2. Мавжудлик шаклига кўра: қоғоз (ҳужжатли) ёки қоғозсиз (ҳужжатсиз).

3. Мулкчилик шаклига кўра: ташувчиси (сотувчиси қимматли қоғозлари) рўйхатдан ўтган, ҳужжат эгасининг номи ёзилган ва ушбу қимматли қоғозлар эгаларининг реестирига киритилган.

4. Томонларнинг келишуви бўйича топшириш ёки буюртма.

5. Эмиссия қилиш шакли бўйича.

6. Рўйхатга олиниши бўйича: рўйхатга олинган (Россия Федерациясининг Марказий банкини давлат рўйхатидан ўтказиш ёки рўйхатдан ўтказиш) ва рўйхатдан ўтказилмаган.

7. Миллати бўйича: миллий ёки хорижий.

8. Эмитентнинг тури бўйича: давлат қимматли қоғозлари (одатда давлат томонидан чиқарилган облигатсияларнинг турли турлари), нодавлат ёки корпоратив (бу компаниялар, банклар, ташкилотлар ва ҳатто алоҳида шахслар томонидан чиқариладиган қимматли қоғозлар).

9. Эхтиёткорлик шаклига кўра: эмитент томонидан чиқариладиган ва фақат унга қайтарилиши мумкин бўлган.

10. Фойдаланиш мақсадларида: инвестициялар (мақсад даромад олишдир) ёки инвецитсион бўлмаган (товар бозорларида хизматлар айланиши).

11. Хавфсизлмк даражасига кўра: рисксиз ёки хавф-хатар (пац хавф, ўрта хавф ёки юқори хавф).

12. Ҳисобланган даромадларнинг мавжудлиги бўйича: зарар ёки даромад (фоиз, дивиденд, дисконт).

13. Капитални жалб қилиш шаклига кўра: капитал (капиталнинг низом жамғармасидаги улушни акс эттирувчи) ва қарз (капитал) шаклини ифодаловчи қарз.

Қимматли қоғозлар - бу активга мулкий ҳуқуқларга асосланган одатда қийматга эга бўлган қоғозлар тушинилади. Бу қимматли қоғозларга қуйидагилар киради: акциялар, облигациялар, векселлар, банк ҳужжатлари. Уларни назорат қилиш ва кафолати ипотека, инвестиция фондлари бўлинмалари ва бошқалар томонидан олиб борилади.