Пассивный эксперимент

Ҳозирги вақтда пассив эксперимент маълумотларини таҳлил қилиш ва қайта ишлаш учун жуда кўп усуллар қўлланилади. Буларга, биринчи навбатда, регрессион ва корреляцион таҳлиллар, вақт қаторларини таҳлил қилиш усуллари, шунингдек, биз илгари кўриб чиқмаган омилларни таҳлил қилиш ва асосий компонент усуллари киради.

Ишлаб чиқариш шароитида ўрганилаётган жараённи регрессион ва корреляцион таҳлил қилиш натижасида регрессия тенгламасини аниқлаш ва ўрганилаётган ўзгарувчиларнинг ўзаро боғлиқлик даражасини топиш учун корреляция коэффициентидан фойдаланиш мумкин. Бироқ, ўз-ўзидан, регрессия тенгламалари ва корреляция коэффициенти кўриб чиқилаётган ўзгарувчилар ўртасидаги мумкин бўлган сабабий муносабатлар ҳақида кам маълумот беради.

Бу боғлиқликни аниқлаш учун факторли таҳлилдан фойдаланиш мумкин. Факторли таҳлил статистик таҳлилнинг жуда нозик миқдорий усули ҳисобланади. У бошқа усуллардан кўра мураккаб гипотезаларни текшириш учун кўпроқ қўлланилиши мумкин бўлиб, ўрганаётган тизимдаги омиллар сони ва уларнинг табиати ҳақида маълумот олишга имкон беради. Шу йўл билан бошқа усуллар билан таҳлил қилиш натижасида олинган кузатишлар асосида келтирилган гипотезаларни текшириш мумкин.

Факторли таҳлил - ишлаб чиқариш параметрлари ва сифат хусусиятларининг мавжуд боғлиқлиги асосида ўрганаётган жараённинг латентлик хусусиятларини аниқлашга имкон берадиган усуллар тўпламидир. Латентлик кузатилмайдиган, яширин деган маънони англатади.

Факторли таҳлил қуйидаги афзалликларга эга:

- таҳлил ўзгарувчиларнинг табиий ўзгаришини кузатиш натижаларига асосланади;

- у ўрганиш соҳасида сезиларли таъсир кўрсатадиган асосий омилларни аниқлашга имкон беради;

- бу усул дастлабки фаразларни талаб қилмайди, аксинча, ўзи уларни кўрсатиш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин, шунингдек, бошқа усуллар билан олинган маълумотларга асосланган фаразлар мезони бўлиб хизмат қилиши мумкин;

ушбу усул билан таҳлил қилишда қайси ўзгарувчилар боғлиқ ва қайси бири боғлиқ эмаслиги тўғрисида априори тахминлар талаб қилинмайди. У  сабабий муносабатларни ва уларнинг таъсир даражасини аниқлашга имкон беради;

Факторли таҳлилнинг камчиликлари қуйидагилардан иборат:

-факторли юкламалар муаммосига аниқ математик ечим мавжуд эмаслиги (факторли юкламалари - бу ҳар бир бошланғич аломатларнинг аниқланган ҳар бир омил билан коррелляцион коэффициентлари қийматидир. Ушбу аломат кўриб чиқилаётган омил билан қанчалик яқин боғлиқ бўлса, факторлик юкламаси шунчалик юқори бўлади);

-факторли таҳлил асосида фақат чизиқли коррелляцион боғлиқликларни кўриб чиқиш мумкин;

-бу ерда ўзгарувчиларни интервалли шкала бўйича ўлчаш талаб этилади, чунки ўзгарувчиларни яширин омилларнинг чизиқли комбинацияси сифатида кўрсатиш тартибли ўзгарувчилар учун мумкин эмас.

Асосий компонентлар усули кўп ўлчовли тасодифий ўзгарувчиларни таҳлил қилиш имконини беради. Агар қайта ишланиши керак бўлган кўриб чиқилаётган тасодифий ўзгарувчилар сони жуда катта бўлса ва фақат оғишлар қизиқиш уйғотадиган бўлса, унда бу сонни кичик дисперсияларга эга чизиқли комбинациялардан воз кечиш орқали камайтириш мумкин.

Асосий компонентлар усули (компонентларни таҳлил қилиш) ўрганилаётган маълумотлар қийматларининг кўп ўзгаришини тушунтириб берадиган кўплаб омилларни оз сонли ўзгарувчиларга камайтириш орқали маълумотларни тузиш учун мўлжалланган.

Асосий компонентлар усули (компонентли таҳлил) кўплаб омилларни ўзгарувчиларнинг камроқ сонига қисқартириш орқали маълумотларни таркибийлаштиришга мўлжалланган бўлиб, бу тадқиқ қилинадиган маълумотлар қийматларининг вариациясини тушунтиради.

Фараз қилайлик, n та ўзгарувчи бор: х1, х2,...,хn. у1 максимал дисперсияга, у2 - у1 билан корреляцияланмаганлик талаби остида максимал дисперсияга эга бўлиши учун танланган корреляцияланмаган  у1, у2,...,уn ўзгарувчиларни олиш учун уларга ортогонал алмаштириш қўлланилади. Асосий компонентлар тўплами қулай координаталар тизими бўлиб, компонентларнинг мос келадиган фарқлари уларнинг статистик хусусиятларини тавсифлайди.