Әмір Темірдің Алтын Орда жеріне жасаған жорықтары

ӘМІР ТЕМІР БАСҚЫНШЫЛЫҚ ЖОРЫҚТАРЫ. НОҒАЙ ОРДАСЫ. СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ БАТЫС СІБІР. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ

Әмір Темірдің Алтын Орда жеріне жасаған жорықтары.

Әмір Темір деген кім?

Әмір Темір - монғолдың түркіленген барлас тайпасынан шыққан Тарағай бектің баласы. Ол 1336-1405 жылдар аралығында өмір сүрген. Әмңр Темір 1370 жылы Мауараннахрды басып алады. Содан 35 жыл бойы - 1405 жылға дейін жеке-дара билік жүргізген.

Ол Қазакстан мен Қырғызстан аумағын - Шығыс Дешті Қыпшаққа, Жетісу мен Тянь-Шаньға басқыншылық мақсаттарын асқан қатыгездікпен жүзеге асырады.

 Алтын Ордаға жорығы қалай болды?

Әмір Темір Алтын Орданы басып алудан бұрын оның өзіне жақын жатқан бөлігі Ақ Орданы әлсіретуді көздейді. Оған себеп те табылады.

Ақ Орданың ханы Ұрұс Алтын Орданың астанасы Сарай қаласын басып алуға көмектеспегені үшін Жошы ұрпағы Түй Қожаны жазалайды. Ал оның баласы Тоқтамыс Ақ Ордадан Темірге қашып барады. Бұл жағдайды дер кезінде пайдаланған Темір Тоқтамысқа өскер беріп, Ақ Ордадағы билікті алуға аттандырады. Алайда Тоқтамыс Сауран түбіндегі 1374-1375 жылдардагы шайқаста жеңіліске ұшырайды. Темір Тоқтамысқа әскер беріп, Ақ Ордаға қайта аттандырады. Ұрұс ханның үлкен үлы Тоқтақиядан жеңіліп, Әмір Темірге қайта қашып келеді.

1375 жылдың басында Ұрұс ханнан Әмір Темірге Тоқтамысты қайтаруды талап еткен және өз әскерінің Түркістан жеріне таяп қалғанын ескерткен елші келеді. Әмір Темір бұған жауап ретінде Тоқтамысты үшінші рет қаруландырып, енді өзі бірге аттанады. 1376 жылы Ұрұс ханның дүние салуы, көп ұзамай оның үлкен ұлы Тоқтақияның қаза болуы Ақ Орданың жеңілуіне әкеліп соғады. Әмір Темір Тоқтамысты Сауранда таққа отырғызып, оған Жошы ұлысының қалған жерлерін жаулап алуды тапсырған соң, өзі Мауараннахрға қайтады.

Ақ Орданың жаңа ханы, Ұрұс ханның ұлы Темір-Мәліктің 1377 жылы Сауранда Тоқтамысты жеңіліске ұшыратқанын өткен параграфта айтып өттік. Әмір Темір бұл жолы да өзінің әскербасыларымен бірге Тоқтамысты Ақ Ордаға қарсы аттандырады. Тоқтамыс Ак Орданың астанасы Сығанақты басып алады. Әмір Темір мұнымен қанағаттанып қоймай, Темір-Мәлікті біржола талқандауды тапсырады. Әмір Темірдің тапсырмасын жүзеге асырған Тоқтамыс өзін Ақ Орданың билеушісі деп жариялайды. 1380 жылдан бастап Тоқтамыс Алтын Орданың көптеген жерлерін - Сарайды, Қажы-Тарханды, Қырымды, Мамай Ордасын басып алады. Тоқтамыс енді Алтын Орда мен Ак Орданын бұрынғы қуатын қайта қалпына келтіруді ойлап, Әмір Темірге тәуелділіктен бас тартады.

Тоқтамысты жазалау үшін Әмір Темір 1391 жылы 200 мын әскерімен оған қарсы жорыққа аттанады. Құндызша деген жерде Тоқтамыстың әскерін қуып жетіп, қирата жеңеді. Алайда ұрыс алаңынан Тоқтамыс хан қашып құтылады. Әмір Темір көп олжамен қайтады.

Тоқтамыс 1393 жылдан бастап Алтын Орданы қайта қалпына келтіруге тырысып, өзініің билігін күшейте түседі. Әмір Темір 1395 жылы Тоқтамысқа қарсы тағы да жорыққа шығады. Бұл жолғы шайқас Кавказ тауының солтүстігіндегі Терек өзенінің жағасында өткен. Тоқтамыс күйрей жеңіліп, Темір әскерлері Еділ бойынан – Алтын  Орданың астанасы Сарай-Беркеден бір-ақ шығады. Қаланың байлығын тонап, бала-шаға, ер-әйел демей, көптеген адамдарды құлдыққа айдап әкетеді. Еділ бойындағы басқа да көптеген қалалар тоналып, оларға өрт қойылды, Алтын Орда экономикасына ұзақ жылдар бойы оңалмастай нұқсан келтірілді.

Әмір Темірдің Моғолстан хандығына жорықтары.

Әмір Темір 1371-1372 жылдары Моғолстанға әскер аттандырды. Олар Моғолстанның шығыстағы қалаларының бірі Алмалықтың жанына дейін жетіп, керейіттерді талқандап, қайтып оралады. Нақ осы жылы Темірдің өзі де Моғолстанның жері Ыстықкөл өңіріндегі Сегізағашқа дейін барлаушылық жорық жасап, көптеген тұтқын алып, қыруар олжа түсіріп қайтады. Бұл жорық Моғол жерінің ішкі аудандарына келешекте жасалатын жорықтардың бағдарламасы болған еді.

Әмір Темір Моғолстанға 1372 жылдан 1390 жылға дейін он шақты рет жорық жасаған. Оның алғашқылары Сайрам, Таласар арқылы жүрген. Жетісудың ішкі аудандарына өтіп, Іле өзеніне дейін жеткен. Әмір Темір 1376 жылы көктемде Моғолстанның атақты қолбасшысы Қамар ад-динді талқандау үшін 30 мың адамдық әскер аттандырады. Моғол әмірінің Темірге қарсы күресінен ешбір нәтиеже шықпаған. Ол 1377 жылы Қаратау етегінде және Ыстықкөлге баратын жолдағы Бұғым шатқалында екі рет Әмір Темір әскерлерінен күйрей жеңілген.