Валюта

Кез келген мемлекеттің экономикасы дамыған қаржы нарығысыз өмір сүре алмайды, ал валюта нарығы қаржы нарығының ажырамас бөлігі болып табылады. Кез-келген мемлекеттің ақша-несие саясаты ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру, оның айырбасталуын қамтамасыз ету, ішкі валюта нарығын қорғау, ақша-несие механизмінің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету, капиталды шетелге заңсыз әкетудің алдын алу және елдің төлем балансының тұрақтылығын сақтау мақсатын көздейді. Мемлекет таңдаған айырбас бағамы саясаты валюталық құқықтық қатынастарға қатысушылардың қызметі барысында дамитын қатынастарды валюталық реттеу бағытын да қалыптастырады.Бұл тақырыптың өзектілігі мынада: мемлекеттің ішкі және сыртқы экономикалық саясатын сәтті жүзеге асырудың маңызды элементтерінің бірі - мемлекет ішіндегі валюталық реттеу. Валюта саясатын сауатты жүзеге асыру үшін ішкі валюта нарығындағы валюталық қатынастарды реттейтін құқық нормаларын белгілеу қажет.

Валюта нарығында кез-келген экономикалық субъект сатушы немесе сатып алушы ретінде әрекет етеді. Олардың әрқайсысының өзіндік қаржылық мүдделері бар. Мүдделер сәйкес келсе, валюта құндылықтарын сатып алу-сату актісі орын алады. Демек, валюта нарығы - бұл валюта құндылықтарын сатушы мен сатып алушының мүдделерін сәйкестендіру құралы.

Осыған байланысты мемлекет ішінде валюталық реттеуді және валюталық бақылауды қажет етеді, бұл сонымен қатар валюта нарығындағы табысты ынтымақтастықтың маңызды факторы болып табылады. Валюталық реттеудегі маңызды рөл Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне тиесілі, ол банкаралық келісімдер жасасады, басқа мемлекеттердің ұлттық банктерімен, халықаралық банктермен және басқа қаржы-несиелік институттармен қатынастарда мемлекет мүдделерін білдіреді. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің негізгі функцияларына: валюталық операциялардың барлық түрлерін жүргізу, елдегі шетел валютасы мен бағалы қағаздардың айналыс саласы мен жүйесін дамыту, нормативтік құқықтық актілерді шығару, теңгенің басқа елдердің валюталарына қатысты бағамын реттеу, банктерге валюталық операцияларды жүзеге асыруға лицензиялар беру жатады. Валюталық операциялардың едәуір көлемі шығындарды толық есепке алу және валюталық өзін-өзі қамтамасыз ету негізінде жұмыс істейтін коммерциялық банктерге келеді.

Валюта қатынастары саласында жаңа ерекшеліктер мен тенденциялар пайда болады:

ұлттық валюталардың халықаралық функциялары күшейтілуде (ұлттық ақша бірліктері халықаралық есеп айырысуға қатысады);

валютаның халықаралық төлем айналымына қатысу ауқымы факторлар жиынтығымен (тарихи, экономикалық, халықаралық-құқықтық), оның ішінде ұлттық саясатпен анықталады;

валюта саласында бірыңғай негіз жоқ - әлемдік ақша;

валюталардың еркін айырбасталуы және елдер арасындағы капитал ағыны жағдайында ішкі ақша айналымы мен халықаралық төлем айналымы арасындағы шекаралар анықталмаған;

ұлттық және халықаралық валюта нарығының бірігу тенденциясы ұлттық валюта нарықтарының өзіндік ерекшелігі мен сипаттамалары аясында өз жолын ашады.

Валюта бағамы және оған әсер ететін факторлар.Валюта — бұл тауар жэне эрбір тауардың бағасы болады .Влюта тауарының бағасы — валюта бағамы . Валюта бағамы белгілі бір елдің ақша бійлігін қандай да бір басқа елдің ақша бірлігімен салыстырғанда онын қжа;ылығы. Валюта бағамының негізгі рөлі: Халықаралық операциялар жүргізген кезде белгілі бір ақша бірліктерін баскшварға айырбасталу кажеттілігімен ; Халықаралык тауар нарығындағы бағалардың салыстыруымен, сонымен қатар әр түрлі елдердің көрсеткіштерімен ;Фирмалардың,банктердің, үкіметтердің есеп шотының шетелдік валютаға кезеңдік қайта бағалауымен байланысты.Валюта бағамына келесі факторлар әсер етеді :— валюта нарығындағы сүраным жэне ұсыным;— елдің төлеу қабілеттілігі;— төлем балансының сальдосы ;— инфляция.Бұлардың ішіндегі маңыздылары:— инфляция екпіні;— пайыздық қойылымның өзгеруі ;— елдің төлем балансы ;— ұлттық табыс ;— жағдаятты факторлар .Инфляция екпіні және валюта бағамы. Басқа шарттар тең жағдайында инфляция деңгейі ұлттық валютаның бағамының көлеміне кері пропорционалды эсер етеді.Басқаша айтқанда инфляция деңгейінің өсуі ұлттык валюта бағамының төмендеуіне, ал инфляция деңгейінің азаюы керіснше үлттық валюта бағамының жоғарлауына экеліп соқтырады.Пайыздық қойылымның өзгеруі жэне валюта бағамы. Пайыздык қойылымның өзгеруі валюта бағамына екі түрлі эсер етеді. Бір жағынан олардың номиналды өсуі ел ішіндегі ұлттық валютаға деген сүранымнын азаюына экеледі. Себебі кәсіпкерлерге несие алу қымбатқа айналады.Ал несие алған жағдайда, кәсіпкер өз өнімінің өзіндік қүнын көбейтеді жэне ол өз кезегінде ел ішіндегі тауарлар бағасының өсуіне экеледі. Бұл ұлттық валютаны шетелдік валютаға деген қатынасында салыстырмалы түрде құнсыздандырады.Екінші жағынан, басқа шарттар тең жағдайында, белгілі бір елдегі пайыздық қойылымның өсуі шетелдіктерге осы елде өз капиталын табысты болады. Екі түрлі пайызды үтыс тігулердің өзгертуі валюталык бағытқа әсер етеді.Сондықтан пайыздык қойылымның өзгеруі валюта бағамына тікелей жэне кері пропорционлды эсер етеді.  Елдің төлем балансы жэне валюта бағамы. Елдің төлем балансы валюта бағамына тікелей эсер етеді. Оң немесе активті төлем баланс үлттық валюта бағамының өсуіне мүмкіндік жасайды. Себебі шетелдік дебиторлар тарапынан оған деген сұраныс көбейе түседі. Ал теріс немесе пассивті төлем баланс керісінше үлттық валюта бағамының төмендеуін туындатады.Төлем балансының валюта бағамына эсерінің көлемі елдің экономикасының ашықтылығының дэрежесімен анықталады. Неғұрлым ЖҰӨ-де экспорт үлесі жоғары (неғүрлым экономиканың ашықтылығы жоғары), соғүрлым төлем балансының өзгеруіне байланысты валюта бағамының икемділігі жоғары.Ұлттық табыс жэне валюта бағамы. Ұлттық табыс өзі-өзінен өзгеретін тэуелсіз құрылым емес. Алайда үлттық табыстың өзгеруіне эсер ететін факторлар, сонымен қатар валюта бағамына да эсер етеді. Демек тауарлар үсынылымының өсуі валюта бағамын жоғарлатады, ал ішкі сүранымның өсуі валюта бағамын төмендетеді. Үзақ мерзімді кезеңде үлттық табыс неғүрлым жоғарғы болса, соғүрлым елдің валютасының құны жоғарғы болады. Қысқа мерзімде бүл үрдіс кері жүреді.Жағдаятты факторлар және валюта бағамы. Жағдаятты факторлар қысқа мерзім уақыт кезеңінде үлттық валюта бағамынын көлемін едәуір өзгерте алады. Демек экономиканың дамуының перспективасы қатынасындағы күтулер, бюджеттік жэне ішкі саудалық дефициттердің өзгеруі валюта бағамына тікелей әсер етеді.