Белсенсиз тасымалдану

1,Белсенсіз тасымалдану : Бұл процесс электрохимиялық градиентпен жүреді (жылдамдық жоғары).  Өткізгіш ақуыз, мембрананың бір жағында заттармен бірігеді, екінші жағында оны береді (глюкозаны эритроциттерге тасымалдау, қанттарды, азоттық  негіздерді тасымалдау).

1. Осмос немесе диффузия. Бел-сіз диффузия зарядталмаған молекулалар немесе иондар үшін тән. Жоғары концентрациялық аймақтан төменгі концентрациялық аймаққа өту. Кіші молекулалар үшін тән, мысалы - CO2, O2, мочевина.

2. Липидтік қабатта заттардың еруі - спирт, глицерол. Жасушаға улар мен дәрілік заттар енеді.

3. Жеңілдетілген диффузия-арнайы тасымалдаушы ақуыздар (транслоказ) немесе өткізгіш ақуыздар көмектеседі.

2.Белсенді тасымалдауда энергия жұмсалады, заттарды электрохимиялық градиентке қарсы тасымалдайды.

• Мысалы Na+, K +, Cl-  иондары.

        Олардың сандары қан плазмасының эритроциттердегі құрамына байланысты айырмашылығы болады.

• Жасушада белсенді натрий насосы

жүреді, жасушадан натрий ионын шығарады.

• Көбінесе ол калий насосымен байланысты, клетка ішіне калий ионы енгізіледі.
• Бұндай біріккен насос- калий- натрий насосы деп аталады.
• Насос – бұл мембрананы тесіп өтетін ақуыз. Иондардың алмасуы ақуыздың конформациялық өзгеруі нәтижесінде іске асады.

3.Макромолекулалардың тасымалдануы: эндоцитоз, экзоцитоз

1) Эндоцитоз-затгардын сырткы ортадан жасушага енгізілуі, оньщ 3 тетіктері белгілі

: а) Пиноцггоз-еріген макромолекулалык қосылыстардын жасушага енгізілуі; Пиноцитоз-конститутивтік үдеріс, яғни ол кез-келген жасушада үнемі кездесетін күбылыс. Жасуша цитоплазмасында, әсіресе плазмолемма айналасында, үнемі үсақ мембраналык көпіршіктер, ягни инвагинзциялар, пайда болып отырады.

б) Фагоцитоз-катгы түйіршік заттардын жасушаға енгізілуі; Фагацитоз-ірі түйіршіктердік плазмолемма бетіндегі көптеген рецепторлармен байланысуынак басталады. Осыдан кейін рецептор — лиганд кешені плазмолемманын инвагинациялануы (ішке карай қайырылып ісінуі) нәтижесінде фагосомага айналып жасуша ішіне енеді.

в) Рецептор аркылы жүзеге асатын эндоцитоз — бүл кезде жасушаға енгізілетін заттар алдын ала плазмолемма бетіндегі рецепторлармен байланысып, содан кейін жасушаға енгізіледі. Бүл үдеріс әсіресе иммундык реакцияларда жиі кездеседі. Рецепторлар аркылы жүзеге асатын эндоцитозда алғаш плазмолемма бетіндегі рецептор лигандамен байланысып, жиекті шүкыр пайда етеді. Содан кейін ол жиекті кепіршікке айналады. Жиекті көпіршік цитоплазмаға еніп эндосомамен косылады.

2) Экзоцитоз-түйіршіктердін және ірі молекулалы косылыстардын жасушадан шығарылуы. Онын 2 түрі бслгілі: а) секреция б) экскреция

Экзоцитоздың ен жиі кездесетін әдісі - секрекция, яғни еріген заттардын (ірі не үсак молекулалық) секрторлык көпіршіктер аркылы сыртка шығарылуы.

Экскреция-дегеніміз қатты түйіршіктердік жасушадан шығарылуы, мысалы эршропоэз аягандг торлы субстанцнялардың ретикулоцитгердем сыртқа шыгарылуы.

4. Везикулалык тасымалдануда тасымалданатын акуыздар мен липидтер көпірпгік (липосома, мицелла) кабыргасын (мембранасын) күрастырады, ал онын куысында баска органеллаларга арналган  жасуша сыртына шығарылатын «жүк* молекуласы болады.Жасушаішілік везикулалық тасымалдау эндоплазмалық ретикулум мембранасынан басталады. Бұл жерде ақуыз молекуласының гликозилденуінің алғашқы кезеңдері өтеді. Содан кейін ақуыз молекулалары тасымалдау көпіршіктеріне іріктелініп, Гольджи кешенінің цис-полюсіне өтеді. Гольджи цистерналарында ақуыздардың гликолизденуі әрі қарай жалғасады, ал Гольджидің транс-полюсі мен транс-торларында ақуыздың гликозилденуі толығымен аяқталады. Сонымен қатар олар фосфорланады және сульфаттанады. Гольджи цистерналарынан ақуыздар жиекті көпіршіктер арқылы өтеді. Гольджидің транс-торларында толық модификацияланған ақуыздар нақтылы органеллаларға тасымалдану үшін тасымал көпіршіктеріне іріктелінеді. Гольджи кешенін тастап шыққаннан кейін, ақуыздар алғашқы лизосомаларға, конститутивтік көпіршіктерге және секреторлық гранулаларға үлестіріледі