Каспий экология

                                               Каспий Экология

Қазіргі уақытта Каспий аймағы, әсіресе теңіз, байырғы экологиялық өзгерістерге ұшырайды, бұл халықтың тұрмыс жағдайына әсер етеді. Бұл адам денсаулығы мен өмір сүру сапасының нашарлауында, коммерциялық балық қорларының, соның ішінде бекіре тұқымдас балықтардың азаюы мен биологиялық әртүрліліктің төмендеуімен көрінеді. Каспийдің және оның жағалауларының экологиялық проблемалары аймақтағы елдердің экономикалық дамуының бүкіл тарихының салдары болып табылады. Бұған ұзақ мерзімді табиғи өзгерістер (теңіз деңгейіндегі жастағы ауытқулар, климаттың өзгеруі) және күннің әлеуметтік-экономикалық проблемалары (экономикалық дағдарыстар, өңірлік қақтығыстар, мұнай өндіруді дамыту) енгізілді.

Теңіз пейзаждарының және жағалаудағы инфрақұрылымның қазіргі теңіз деңгейінің өзгеруімен байланысты жойылуы су ортасының мұнай өнімдерімен қосымша ластануына алып келеді. Осыған орай, теңіз деңгейінің өзгеру себептерін зерттеу, оның ұзақ мерзімді ауытқуларын болжау маңызды болып табылады. Каспий теңізі деңгейіндегі ауытқулар, өз кезегінде, ғаламдық өзгерістермен байланысты аймақтық климаттың өзгеруінің көрсеткіші ретінде қызығушылық тудырады. Айта кету керек, климаттың өзгеруімен байланысты қауіп-қатерлер алдағы XXI ғасырда адамзат үшін ең маңызды қауіп деп танылады.

Қазіргі уақытта Каспий аймағындағы негізгі экологиялық проблемалар да жаңа басқыншылар түрінде «биологиялық ластану» болып табылады. Айта кету керек, жануарлар мен өсімдіктердің жаңа түрлерін енгізу (қасақана немесе кездейсоқтық) Каспий теңізі үшін ең маңызды және ең қайтымсыз болуы мүмкін. Табиғатқа зиян келтіретін маңызды бөлігі адам қызметінің арқасында нақты экономикалық есептеулерге ұшырамайды. Биологиялық әртүрлілікті экономикалық бағалаудың және теңіздің экологиялық жағдайының сенімді әдістерінің жоқтығы Каспий маңы елдері Каспий аймағының тұрақты дамуына зиян тигізіп, өндіруші салалардың дамуына артықшылық береді. Каспий теңізінің кейбір аудандарындағы экологиялық проблемалардың ауырлығына қарамастан, жалпы алғанда, біздің бағалауымыз бойынша, бассейн таза болып қалады

Теңіздегі негізгі ластағыш, әрине, мұнай. Мұнай ластануы көк-жасыл және диатомды балдырлармен ұсынылған, оттегі өндірісін қысқартатын Каспий теңізінің фитобентос және фитопланктонының дамуына кедергі келтіреді. Ластанудың жоғарылауы су бетіне және атмосфераға жылу, газ, ылғалдылыққа теріс әсер етеді.

Мұнай қабатының айтарлықтай аудандарда таралуына байланысты булану жылдамдығы бірнеше есе азаяды. Каспий теңізінің ластануы көптеген сирек кездесетін балықтар мен басқа тірі организмдердің өліміне әкеледі. Ең бастысы, мұнайдың ластануының әсері суда жүзетін құстарда көрінеді. Бекіре қорлары тұрақты түрде төмендейді. Мұнай шикізатын басқа шикізатпен алмастыруға болады, бекірелерді алмастыру мүмкін емес, және сіз мұнайды ешқандай жерде сатып ала алмайсыз.

Әлемдегі шаруашылық маңызы зор ең ірі тұйық су алабы. Жыл бойына Каспий теңізінің деңгейі желқума-желбөгет құбылыстарының нәтижесінде 0,5 – 1 м-ге дейін ауытқып отырады. 1837 – 1990 жылы жүргізілген бақылау жұмыстарының нәтижесінде Каспийнің су деңгейі мөлшерінің айтарлықтай өзгеруі 1930 және 1980 – 90 жылы аралығына сәйкес келетіні анықталған. 1929 – 41 жылы су деңгейі 2 м-ге төмендесе, 1977 жылы бұл көрсеткіш ең төменгі абсолюттік мөлшеріне (–29,01 м) жетті. 1978 – 95 жылысу деңгейі 2,35 м-ге қайта көтеріліп, 1995 жылы бұл көрсеткіш –26,66 м болды. Су деңгейінің тұрақсыздығы – климаттың өзгеруінен теңіз суының молаюына байланысты болып отырған құбылыс. Судың тұздылығы 0 – 12‰. Каспий теңізі морфологиялық жағдайына байланысты Солтүстік Каспий, Орталық Каспий және Оңтүстік Каспий болып бөлінеді. Теңіздің қазақстандық бөлігі – солтүстік-шығыс жағалауы Атырау және Маңғыстау облыстарының аумағында. Солтүстік Каспий теңіздің басқа бөліктерінен өзінің алып жатқан географиялық орны, теңіз түбінің құрылымы, тұздылық және температуралық режимі, су теңгермесі (балансы) және тағы басқа бойынша ерекшеленеді. Оңтүстік және Орталық Каспийге қарағанда таяз. Солтүстік Каспий бөлігінің аумағы 80 мың км². Оған келіп құятын өзендердің жылдық су ағымының жиынтығы – жалпы Каспийге құятын барлық өзен сулары ағымының 88%-ін құрайды. Теңіздің бұл бөлігі жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлеміне бай. Мұнда жануарлардың 2 мыңға жуық түрі (оның ішінде омыртқасыздар – 1069, омыртқалылар – 415, паразит жануарлар – 325) тіршілік етеді. Теңіз фаунасының негізін эндемик жануарлар (шаянтәрізділердің 60%-і, моллюскілердің 80%-і, балықтардың 50%-і) құрайды. Каспий т-нің балық қоры 2,9 млн. т болса, оның 40%-і Солтүстігі Каспий бөлігінің үлесіне тиеді.