Алаш қозғалысы және ұлттық мемлекет идеясы

Алаш қозғалысы және ұлттық мемлекет идеясы

Алаш қозғалысы – 20 ғасырдың бірінші ширегіндегі Ресей империясының отарлау саясатына қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс. Өткен ғасырдың басында қазақтар территориясының көп бөлігі Ресей мемлекетінің меншігіне өтіп, қоныс аударушылардың саны күрт өсті, байырғы халық қоныстанған жерлерден күштеп ығыстырылды. Патша саясатына қарсы күресті 1-ші орыс революциясынан кейін Алаш қозғалысын құрған ұлт зиялылары басқарды. Алаш қозғалысының бағдарламалық құжаты 1905 жылғы Қарқаралы петициясы болды. 1905 жылдың аяғында Оралда Қазақстанның бес облысы өкілдерінің «делегат съезі» шақырылып, онда қазақтың ұлттық партиясын құру туралы алдын ала шешім қабылданып, оның негізінде кейін «Алаш» партиясы пайда болды. Қазан төңкерісінен кейін халықтың тұрмысы нашарлады, саяси күштер екіге бөлінді. Осындай жағдайда қазақ либералдық-демократиялық қозғалысының жетекшілері тез өзгеретін революциялық жағдайды және саяси күштердің тікелей қарама-қарсы мақсаттарын ескере отырып, жалпықазақ съезін өткізуді жеделдету туралы шешім қабылдады.

1917 жылы шілдеде Орынборда бірінші жалпықазақ съезі өтіп, онда мемлекеттік басқару, автономия, Құрылтай жиналысына қатысу, саяси партия құру, жер, халық милициясы, оқу-ағарту, сот және басқа да мәселелер қаралды. Съездің негізгі шешімі: қазақтардың «демократиялық, парламенттік және федеративтік Ресей республикасының» құрамындағы аумақтық-ұлттық автономия құқығын қорғау. Съездегі айтулы оқиға – съезде Алаш партиясын құру мәселесі шешілді.

Демократ-ағартушылар Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов және М.Шоқай қазақ қоғамын дамытудың жолдарын іздестірді, Мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясының жұмысын басқарды. Олардың бастамасымен «Айқап» журналы (1911), «Бірлік туы», «Сары-Арқа», «Ақ жол» газеттері құрылып, өз беттерінде көптеген үгіт-насихат, тәрбие жұмыстарын жүргізді. Алаш қозғалысының басты мақсаты – Ресейдің ішкі аймақтарынан қазақ жеріне көші-қонды шектеу, қазақ халқының өзін-өзі басқаруы, халықтың дербес мемлекет құру құқығы болды. Алаш қозғалысының өкілдері дәстүрлі мал шаруашылығын сақтауды, егіншілікті, өнеркәсіпті, сауда-саттық қатынастарын дамытуды жақтады. Олардың бағдарламасында ұлттық мәдениетті, білім мен қазақ тілін дамыту маңызды орын алды. 1905-1907 жылдардағы төңкеріс жылдарында пайда болған Алаш қозғалысы.

Қазан төңкерісін «Алаш» қайраткерлері, жалпы партия қабылдамады. Олар «Қазақ халқын отаршылдық қамыттан азат етеміз!» деген ұранмен біріккен. Қазан төңкерісінен көп бұрын қазақ либералдық-демократиялық қозғалысының жетекшілері Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуының бағдарламаларын кеңінен насихаттады. 1917 жылы 21 қарашада «Қазақ» газетінде «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды. Бағдарлама жобасы он тармақтан тұрды: мемлекеттік құрылым, жергілікті бостандық, негізгі заң, дін, билік және сот, халықты қорғау, салық, еңбек мәселесі, ғылым мен білімді дамыту, жер мәселесі. Алаш партиясының мақсаты 18-19 ғасырларда ыдыраған қазақтардың ұлттық мемлекетін қайта құру, президенттік институтты енгізу болды.

Алаш автономиясының үкіметі өз қызметін өте қиын жағдайда жүргізді. Ол далалы аймақтарда жергілікті билік органдарын құра бастады. Еліміздің орталық облыстары Жаңа Семей қаласынан, ал батыс облыстары Жәмбейті ауылынан басқарылды, сонымен қатар Торғай басқарма бөлімі болды. Олар жаңа соттар мен милиция органдарын құрды.

Партияның негізгі бағдарламалық міндеттері жарияланды: елді отаршылдық құлдықтан азат ету; қазақ қоғамының ортағасырлық мемлекеттен шығарылып, өркениетті елдер қауымдастығына енуі; қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріндегі түбегейлі өзгерістерді жүзеге асыру.