Алаш партиясы

Алаш туы астында,

Күн сөнбегенше сөнбейміз!

Не көрсем де Алаш үшін көргенім,

Маған атақ – ұлтым үшін өлгенім!

Мен өлсем де, Алаш өлмес, көркейер,

Істей берсін қолдарынан келгенін!

М.Жұмабаев

        Алаш партиясы – қазақтың тұңғыш ұлттық-демократиялық партиясы. Алаш Орда үкіметі ұзақ өмір сүрмеді. Дегенмен тарихта үлкен із қалдырды.

        Алаш Орда 1917 жылы Ақпан мен Қазан төңкерісінен кейін желтоқсаннның 13-і құрылған. Міне, Тәуелсіз Қазақстанның өмірге келуіне негіз болған Алаш Орда үкіметіне биыл бір ғасыр уақыт, яғни 100 жыл болды. Желтоқсанның 5-13 аралығында Орынборда Екінші жалпықазақ съезі өткізілді. Құрылтайдың күн тәртібіне  10 мәселе қойылды. Олардың ішіндегі ең негізгілері қазақ-қырғыз автономиясын жариялау, Ұлт кеңесі (Үкімет) құру мәселелері болды. Бағдарламадағы ең негізгі мәселе жер мәселесі болды. Бұл уақытша үкімет қазақтардың өмірлерінің күрделенуінен туған. Оған «Алаш Орда» деген атау берілді. Ұлт кеңесі құрамына 25 адам кірді.  Алаш астанасы – Семей  қаласы еді. Алаш қаласында бүгінде Алаш үкіметін құрған қазақ зиялыларының көзіндей архитектуралық жәдігерлер жетерлік. Үкімет төрағалығына үн қайраткер – Ә. Бөкейханов, Б.Құлманов және А.Тұрлыбаев ұсынылды. Көп дауыс алған Ә.Бөкейханов төраға болып сайланды. Алаш автономиясының үкіметі сайланғаннан кейін көп кешікпей Х. Ғаббасов Алаш Ордаға бүкіл «қазақ – қырғыз балалары баағылған үкіметіміз деп, ант беріп, басқа үкіметті танымай, өз үкіметінің әмірін екі қылмай орындау керек» деп жазды. Алаш Орда өз алдында тұрған міндеттерді ойдағыдай атқару үшін Алаш автономиясының «халықтық милиция» аталған қарулы күштерін жасақтауға үлкен мән берді.

        Қазақ халқының бостандығы мен азаттығы жолында құрбан болған Алаш арыстарының еңбегі мен ерлігі зая кеткен жоқ. Алаш Орда қозғалысының мүшелеріне әр облыстан қазақ зиялылары  мен қарайпайым қазақ азаматтары да кірді. Соның ішінде қазіргі заманда аты аңызға айналып, аты өшпей, келешек ұрпаққа үлгі болып жүрген азаматтар да бар. Айтап айтар болсам: Әлихан Бөкейханов – Алаш Орда үкіметінің төрағасы. Бірінші және екінші съездеріне қатысқан. «Алаш» партиясы бағдарламасын жасаушылардың бірі. Ахмет Байтұрсынов – Бірінші және екінші  жалпы қазақ съездеріне қатысқан. Ол да партия бағдарламасын жасаушылардың бірі. Ғұбайдолла Бөкейханов – Алаш қозғалысының қатысушысы. Құжаттар мен материал жасаушы. Жүсіпбек Аймаутов – Семей облыстық қазақ съезінде облыстық қазақ комитетіне сайланған. Міржақып Дулатов – Алаш қозғалысының көсемдерінің бірі. Мағжан Жұмабаев – Алаш қозғалысының көсемдерінің бірі. Шәкәрім Құдайбердиев – Алаш Орданың Семей облыстық комитетінің мүшесі. Тұрағұл Абайұлы – екінші съезіне қатысқан. Қаныш Сәтпаев – Алаш қозғалысының көсемдерінің бірі. Сұлтанмахмұт Торайғыров – «Алаш» партиясының Семей облыстық комитетінің мүшесі. Мұстафа Шоқай –Алаш қозғалысының көсемдерінің бірі. Алаш қайраткерлері, көзі ашық жандар қоғамдық жағдайға араласып, патша үкіметі тарапынан отаршылдық саясаттың жүргізіліп отырғанын ашық сынады. Қазақ халқына жасалып отырған қыспақты көріп, тұтастай жүйеге қарсы шықты. Жоғарғы азаматтардың ізін басқан  болашақтың нарқасқа ұлдары – С.Сейфуллин, М. Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов, М.Әуезов болды. М. Сералин бастаған «Айқап» журналы төңірегінде шоғырланған  қазақ зиялылары ең өзекті қоғамдық  мәселелерді талқылады. Осындай белсенділігі мен білімдарлығынан халқына деген махаббатынан тоталитарлық жүйенің  құрбаны болып, қуғын-сүргінге ұшырады, ешбір кінәсіз жалалы деп танылды, түрмелерге қамалды, атылды. «Саяси қатесі бар», «теріс шығарма» деп жала жабылып, кітаптары жойылды. Алаш қайраткерлері өздері қуғында жүрсе де, алаш елі үшін азаттық жолындағы күрестен таймаған. Бүгіннің емес, болашақтың қамын ойлады. Алаш Орда қайраткерлерінің өмірі мен шығармашылығын зерттеу барысында профессор Рымғали Нұрғалидің еңбегі зор болды. Ол алаш әдебиетіне қатысты мағлұматтарды өзі ізденіп жүріп, білген-түйгенін аздап жариялап жүрді. Алаш әдебиетінің белді өкілдері А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймаутов сынды қайраткерлердің өмірі мен қоғамдық қызметі, қуғын сүргінде жүріп жазған еңбектері басыла бастады. Сонымен қатар белгісіз болып келген жәйттердің басы ашылды. Бұл бағыттағы Р.Нұрғалидің «Әуезов және Алаш», «Алашординцы», «Алаш туы астында» деген іргелі еңбектері жарық көрді.