Экономика-математикалық модельдеулердің классификациялауы

Дәріс 3. Экономика-математикалық модельдеулердің классификациялауы.

[pic 1]

Экономикалық-математикалық модельдеу бірқатар белгілері бойынша сыныптарға бөлінеді: үлгіленген объектілердің ерекшеліктеріне байланысты, моделдеу және пайдаланылатын құралдардың мақсаттарына байланысты.

Экономикалық және математикалық модельдеудің мәні әлеуметтік-экономикалық жүйелердің және процестердің экономика-математикалық үлгілерінің сипаттамасында жатыр. Осыны негізге ала отырып, экономикалы-математикалық әдістерді құрал ретінде түсіну керек, ал экономикалы-математикалық модельдерді - экономикалы-математикалық модельдеу процесінің өнімі деп.

Экономикалы-математикалық әдістерді жіктеуіне байланысты сұрақтарды қарастырайық. Бұл әдістер, жоғарыда аталып өтілгендей, экономикалық-математикалық пәндер кешені болып табылады, яғни олар экономиканы, математиканы және кибернетиканы біріктіреді. Сондықтан экономикалық және математикалық әдістердің жіктелуі олардың құрамын құрайтын ғылыми пәндердің жіктелуіне дейін барады. Осы пәндердің жалпы қабылданған жіктемесі әлі әзірленбегенімен, келесі бөлімдер экономикалы-математикалық әдістер құрамында белгілі бір дәрежеде жуықтаумен белгіленуі мүмкін:

-экономикалық кибернетика: жүйелік талдау экономикасы, экономикалық ақпараттар теориясы және жүйелерді басқару теориясы;

-математикалық статистика: осы пәннің экономикалық-қосымшалары - таңдау әдісі, дисперсиялық талдау, корреляциялық талдау, регрессиялық талдау, көп өлшемді статистикалық талдау, факторлық талдау, индекстер теориясы және т. б.;

-математикалық экономика дегеніміз экономикалық мәселелерді сандық жағынан қарастыратын эконометрика: экономикалық өсу теориясы, өндірістік функциялар теориясы, салааралық баланстар, ұлттық шоттар, сұраныс пен ұсыныстарды талдау, өңірлік және кеңістіктік талдау, жаһандық модельдеу және т. б.;

-оңтайлы шешімдерді қабылдау әдістері, оның ішінде экономикадағы операцияларды зерттеулері жатады. Бұл ең көлемді тарау, келесі пәндер мен әдістерді қамтиды: оңтайлы (математикалық) бағдарламалау, соның ішінде тармақтар мен шекаралар әдістері, жоспарлау мен басқарудың желілік әдістері, жоспарлау мен басқарудың бағдарламалы-мақсаттық әдістері, қорларды басқару теориясы мен әдістері, жаппай қызмет көрсету теориясы, ойындар теориясы, шешімдер қабылдаудың теориясы мен әдістері, күнтізбелік-жоспарлау теориясы. Оңтайлы (математикалық) бағдарламалауға кіреді, өз кезегінде: сызықтық бағдарламалау, бейсызықтық бағдарламалау, динамикалық бағдарламалау, дискретті (бүтінсандық) бағдарламалау, сызықтық-бөлшек бағдарламалау, параметрлік бағдарламау, сепарабелдік бағдарламалау, стохастилық программирование, геометриялық бағдарламалау;

- орталықтандырылған жоспарлы экономика мен нарықтық (бәсекеге қабілетті) экономикаға тән әдістер мен пәндер. Біріншіге жатқызуға болады  - экономиканың оңтайлы жұмыс істеу теориясы, оңтайлы жоспарлау, оңтайлы баға беру теориясы, материалды-техникалық қамтамасыз ету үлгілері және т.б. Екіншіге, еркін бәсекелестік модельдерін, капиталистік цикл модельдерін, монополиялық модельдерін, индикативті жоспарлау модельдерін, фирма теориясының модельдерін және т.б. дамытуға мүмкіндік беретін әдістерді жатқызуға болады. Орталықтандырылған жоспарланған экономика үшін әзірленген көптеген әдістер нарықтық экономикадағы экономикалық және математикалық модельдеуде пайдалы болуы мүмкін.

- экономикалық құбылыстарды эксперименттік түрде зерттеу әдістері. Оларға, әдеттегідей, экономикалық эксперименттерді математикалық әдістер мен талдау және жоспарлау, машиналық имитациялау әдістері (имитациялық модельдеу), іскерлік ойындар жатады. Бұған тікелей өлшенбейтін құбылыстарды бағалауға арналған сараптамалық бағалау әдістерін кіргізуге болады.

Енді экономикалық-математикалық модельдерді сыныптауға, басқаша айтқанда, әлеуметтік-экономикалық жүйелердің және процестердің математикалық модельдерін қарастырайық. Қазіргі уақытта мұндай модельдер үшін бірыңғай жіктеу жүйесі жоқ, бірақ олардың жіктелуінің 10 негізгі белгілері немесе жіктеу тақырыптарын көрсетуге болады. Осы тақырыптардың кейбірлерін қарастырып көрейік.