Сөзжасамдық үя

ӨЗЖАСАМДЫҚ ЕДИНИЦАЛАР 2.8.1. Сөзжасамдық үя

Синтетикалық созжасам қазақ тілінің создік қорын байытуда оте үлкен қызмет атқарады. Сон- дықтан да тілдің сөздік қорында негізгі түбір сөздерден туынды түбір сөздер әлдеқайда көп.

Тіліміздің сәздік қорынан туынды түбір создердің кең орын алатынын сөзжасамдық ұялар анық дәлелдейді. Ойткені әр сөзжасамдық ұя бір негізгі түбір сөзден қанша туынды түбір сөз жасалғанын анық, ашық көрсетеді. Мысал бір ғанабудеген негізгі түбірден жасалған сөзжасамдық ұяда 44

туынды түбір бар.

Сол сияқты тілдегі әр созжасамдық ұяға бір

негізгі түбір соз тірек болып, ал оның әрқайсы- сынан талай туынды түбірлер жасалғаны тілдегі туынды түбір создердің тілдің сөздік құрамынан басым орын алатынына толық дэлел бола алады.

Олай болса, тіліміздің сездік қорын байыту- да ерекше орын алатын туынды түбірлердің жа- салуына қандай негізгі түбір сөздер өзек, тірек болғанын, негізгі түбір сөздердің туынды түбір сөз жасаудағы құнарлылығын анықтау, олардан туынды түбір создің орбу жолын корсету өте ма- ңызды. Осы мәселенің ғылыми негізін анықтау- да сөзжасамдық ұяны зерттеу өте қажет. Сөзжа- самдық ұя бір сөздің негізінде туынды түбір сөздердің жасалуының барлық жолын, тетігін ашып береді.

Қазақ тіліндегі, созжасамдық ұя мәселесін зерттеу 1989 жылғы жарияланған “Қазіргі қазақ тілінің созжасам жүйесі” атты монографиялық еңбектен басталады.

Созжасамдық ұяға берілген анықтама сөзжа- самдық ұяның құрамы қандай сөздерден құрала- тынын да аңғартады. Ол әр сөзжасамдық ұя құра- мында бір негізгі түбір сөз және одан туған ту- ынды түбірлер болатынын корсетті. Олай болса, әр созжасамдық ұяның құрамында түп негіз соз яғни негізгі түбір соз біреу болады да, одан орбіген туынды түбір создер бірнешеу болады. Әр созжа- самдық ұядағы туынды түбір создердің бэрінің құрамында түп негіз соз үнемі қатысып отыра- ды. Бір созжасамдық ұяда қанша туынды түбір соз болса, соның бәрінің құрамынан алғашқы туп негіз соз міндетті түрде орын алады. Мысалы,<эя, әндет, эндеткіз, әндеттір, әнкой, әнкойлык, энсы- мак, энші, эншілік, эншіл, этиілдік деген ән негізгі түбірінен тараған созжасамдық ұядағы туынды түбір создердің бэрінің құрамындаэя деген негізгі түбір бар. Бір созжасмдық ұядағы туынды түбір создердің бәрі бір негізгі түбір созден орбігендік- тен, олар түбірлес создер аталады. Мысалы, жел деген негізгі түбір созден 105 туынды түбір жа- сал ған: желбегей, желбегейле, желбегейлен, желбе- гейлендір, желбегейлендірт, желбезек, желбезексіз, желбезектен, желбезекті, желбей, желбен, желбең- де, желбеңдет, желбір, желбіре, желбірегіш, желбі-

 рек, желбіректі, желбірет, желбіреттір, желбіре- уік, желбірле, желбірлет, желбірлі, желбірсіз, жел- де, желдей, желден, желденгіз, желдендір, жел- дендірт, желдент, желдесін, желдесінде, желдесін- дет, желдет, желдеткіз, желдеткіш, желдеттір, желдетіл, желдетіңкіре, желді, желсіз, желділік, желдік, желдіксіз, желемік, желеміктен, желкек, желкектен, желкексіз, желкекті, желкем, жел- кемден, желкемдент, желкемдік, желкең, желкеңде, желкеңдет, жежеңдеткіз, желкеңдеттір, желкенді, желкенші, желкам, желқамда, желқамдат, желп, желпі, желпігіш, желпіл, желпілде, желпілдет, желпілдек, желпін, желпінгіш, желпіндір, желпіндірт, желпінт, желпіншек, желпіниіекті, же/тініңкіре, желпініс, желпіңкіре, желпіт, жеи- пуіш, желпіс, желсіз, желтең, желше, желий, желік, желіктір, желіктірт, желігіңкіре, желігіс, желік- пе, желікпешілік, желікпелі, желікпелік, желіктен, желікті, желіктір, желіктірт, желіктіруші, желікшіл.

Міне, келтірілген мысалда 105 түбірлес сөз берілді. Олардың бэрі - бір сөзжасамдық үяның қүрамындағы бір негізгі түбірден (жел) өрбіген түбірлес туынды сөздер. Келтірілген түбірлес сөздердің бэрінің құрамында ұяға негіз болған негізгі түбір сөз (жел) бар. Ол барлық туынды сөзде көрсетілді.

Бұдан түбірлес сөздер бір сөзжасамдық ұя- ның ғана құрамына қатысты екені анықталды. Олай болса, әр сөзжасамдық ұя әр түрлі түбірлес сөздерден тұрды. Мысалы, жұрт негізгі түбірінен жасалған сөзжасамдық ұяны алсақ, ол жұрттык, жүртіиа, жүртшылық деген 3 қанатүбірлес созден тұрады, олардың да әрқайсысының құрамында негізгі түбір сәз бар, және осы ұядағы түбірлес сөздер алғашқы жел түбірінен тараған ұядағы түбірігес сөздерден мүлдем басқа. Бұл түбірлес туынды сөздер ұяға байлаулы екенін, әр ұяның озінше түбірлес создері болатынын корсетеді. Сөйтіп әр түп негіз созден тараған туынды сөздер әр түрлі сөзжасамдық ұяға жататын, әр түрлі түбірлес создер болып табылады.