Готфрид Вильгельм Лейбниц философиясы

   Готфрид Вильгельм Лейбниц философиясы

Мазмұны

Кіріспе

 Лейбництің монадалар туралы  ілімі

«Теодия». Трактаттың логикасы

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Готфрид Вильгельм Лейбниц 1646 жылы 1 шілдеде Лейпцигте дүниеге келген. Лейбництің әкесі өте танымал заңгер болған. Оның үшінші әйелі, Лейбництің анасы Катерина Шмукк заң ғылымдарынан сабақ берген көрнекті профессордың қызы болған. Екі жақтағы отбасылық дәстүрлер Лейбництің философиялық және құқықтық қызметін болжады. Готфрид шомылдыру рәсімінен өтіп, діни қызметкер нәрестені қолына алған кезде, ол басын көтеріп, көзін ашты. Мұның белгісін көріп, оның әкесі Фридрих Лейбниц өзінің жазбаларында ұлына "керемет істердің орындалуын"болжаған. Бірақ бала жеті жасқа толмаған кезде қайтыс болды.Замандастары ақылды әйел деп атаған Лейбництің анасы ұлын сол кезде Лейпцигтегі ең жақсы деп саналған Николай мектебіне берді. Готфрид бірнеше күн әкесінің кітапханасында отырып  Платон, Аристотель, Цицерон, Декартты оқыды. Он бес жасында Готфрид Лейпциг университетінің студенті атанды. Дайындығы жағынан ол көптеген жасы үлкен студенттерден айтарлықтай жоғары болды. Рас, оның қызметінің сипаты әлі де өте жан-жақты болып қала берді, тіпті хаотикалық деп айтуға болады. Ол медициналық трактаттармен қатар теологиялық трактаттарды да таңдамай оқитын.Ресми түрде Лейбниц заң факультетіне оқуға түсті, бірақ заң ғылымдарының арнайы үйірмесі оны қанағаттандыра алмады. Құқықтану бойынша лекциялардан басқа, ол көптеген басқаларға, әсіресе философия мен математикаға ынтамен қатысты. Математикалық білімін дамытқысы келген Готфрид сол кезде атақты математик Вайгель тұрған Йена қаласына барады. Мұнда математик Вайгельден басқа Лейбниц кейбір заңгерлер мен тарихшы Босиусты да тыңдады. Лейпцигке оралған Лейбниц «азаттық өнер және әлемдік даналық», яғни әдебиет пен философия бойынша магистр дәрежесіне емтиханды тамаша тапсырды. Ол кезде Готфрид он сегізге де толмаған. Магистрлік емтиханнан кейін  ол анасынан айырылды. Келесі жылы математикаға біраз уақыт оралып, ол «Комбинаторлық өнер туралы дискурс» жазды. Германияда Лейбницке неосхоластикалық аристотельдік философия оқытылды. 1668-1672 жылдары министрлікте, 1672-1676 жылдары Парижде дипломатиялық қызметте болады. Декарт, Паскаль шығармаларымен кеңінен танысып, Ньютон, Левенгук жаңалықтарын тереңірек талдайды. Берлинде ғылыми қоғам (1670) құрады, неміс Академиясының президенті болып, Лондон мен Париж академиясының мүшелігіне сайланады, Санкт-Петербор академиясының негізін қалауға атсалысады. Идеалистердің басты өкілі – Готфрид Вильгельм Лейбниц I Петр мен үш рет кездесіп, Ресейге білім берудің, мемлекеттік басқарудың жобаларын жасап берген. Келесі жылы Лондонға жасаған дипломатиялық сапары барысында Лейбниц Бойльмен және Ольденбургпен танысты. Ол Король қоғамының басқа мүшелеріне есептеуіш машинаның үлгісін көрсетті. Қатты таңғалған олар Лейбницті өздерінің қатарына қосты. Германияға қайтар жолда ол Амстердамдағы Спинозаға соғып, оның «Этикасын» қолжазба түрінде оқып шықты да, маңызды ескертпелер жазды. Алайда «Этика» жарық көрген соң Спинозаға жаппай шабуыл жасалып, ауыр сөздер айтылғанда, Лейбниц бұрынғы достығын сақтап қалды. Лейбниц соңында көптеген жарияланбаған еңбектері мен аяқталмаған жобаларын қалдырып, 1716 жылы өмірден озды. Осындай туындыларының арасындағы ең мықтысы – адам білімінің толық энциклопедиясы еді. Бұл – бенедиктшілдер мен иезуитшілдер секілді діни ордендермен, сонымен қатар, жақында құрылған Король қоғамымен, Париждегі Ғылым академиясымен және Лейбниц өзі бірінші президенті болған Пруссия академиясымен бірлесе жасалған жұмыс болатын. Жобадан ештеңе шықпады, қазір Лейбництің еңбектерін толық жариялауды 1923 жылы бастаған Германия академиясы бағдарламаның жартысына да жете алмай отыр. Оның негізгі философиялық шығармалары  «Метафизика туралы ойлар» (1686), «Адам парасаты туралы жаңа тәжірбиелер» (1705), «Теодицея» (Париж, 1710), «Монадология» (1714, тек  19-ғасырда жарық көреді). Ғалым «Метафизика туралы пайымдауын» жариялаған кезде кезде оның философиялық теориясы да қалыптасты. Оларды бүтін дүниеге біріктіру үшін Лейбниц 1605 жылы енгізген, тек бір ғана «монада» ұғымы жетіспей тұрды. Сондықтан «Жаңа тәжірибелерді» жазған кезде Лейбниц кемеліне келген философқа айналды десе де болады. Ол Локктың ілімі туралы сәл кеш білді. 1660 жылдан 1680 жылға дейінгі жиырма жыл ішінде оқыған кітаптары оған өзіндік көзқарасының қалыптасуына бірде теріс, бірде оң ықпал етті.  Лейбниц философиясында еуропалық философияда сол уақытқа дейін жинақталған философиялық идеялардың барлығы дерлік көрініс тапты. Оның жүйесі – ежелгі дәуірден өз заманына дейінгі философияның негізгі ұғымдарын қайта өңдеу бойынша көп жылғы еңбектің нәтижесі. Лейбниц философиясының теориялық қайнар көздеріне Платон, Августин, Декарт, Гоббс, Спиноза және т.б. Сонымен қатар, бұрынғы философтардың концепцияларын мұқият зерттей отырып, Лейбниц көпшілікпен келіспеді және декарттық дуализмге қарсылық білдірді, Декарттың туа біткен идеялар туралы тезисін, сондай-ақ Спинозаның субстанция туралы позициясын қабылдамады, мұндай ұстаным шындықтың өлуін білдіреді. Локктың "адам-адамның ақыл-ойы туралы тәжірибесі" шығармасына жауап ретінде, онда айтылған ережелермен келіспей, ол , «Адам парасаты туралы жаңа тәжірбиелер» "трактатын жасады. «Адам парасаты туралы тәжірибе» еңбегінде Локктың туабітті идеялардан бас тартуы Лейбництің эмпиризмге ұдайы шабуыл жасауына түрткі болды. Ол 1704 жылы шығармасын аяқтады, алайда Локк сол жылы дүние салғандықтан, Лейбниц оны жарияламауды ұйғарды. Бұл туынды автордың өлімінен елу жылдан соң «Адам парасаты туралы жаңа тәжірибе» деген атпен жарық көрді. Спинозаның біртұтас субстанция концепциясына сыни тұрғыдан қараудан Лейбництің монадалар туралы ілімі туындайды. Декарт пен Спиноза сияқты Лейбниц де өз философиясын «субстанция» концепциясына негіздеді, бірақ ол рух пен материяның арақатынасын қарастыруында және субстанциялар санын қарастыруында олардан түбегейлі ерекшеленді. Декарт үш субстанцияны мойындады: Құдай, рух және материя; Спиноза бір Құдайды мойындады. Декарт үшін кең өріс материяның мәні болып табылады; Спиноза үшін кең өріс, ойлау да Құдайдың сипаттары. Лейбниц оны субстанцияның атрибуты бола алмайды деп есептеді. Бұл үшін оның негіздемесі: кең өріс көптікті қамтиды, сондықтан тек субстанциялардың жиынтығына ғана жатады; әрбір зат кеңейтілмеген болуы керек. . Сондықтан ол субстанция ретінде кез келген зат әрекет ететіндіктен сансыз субстанциялар бар деп дәлелдеді. Олар,  заттар немесе субстанция  күш тасымалдаушылары болып табылады және бұл күштер болмыстың «бірліктері» немесе монадалар. Монадалар – дүниенің негізінде жатқан тіршілік иелері. Бірақ монада болмыстың материалдық бірлігі емес, рухани субстанция, ол әрекетке қабілетті дербес бірлік. Монада өзінің негізгі қасиеттері бойынша белсенді. Лейбниц монадологиясының негізгі қағидалары: Лейбництің ілімі бойынша, құдай өзінің ішкі даму заңдылығына сәйкес түпнегіздерді (субстанция) дүниеге келтірді. Ал барлық мәнділіктердің, соның ішінде материяның да түпнегізі - ұсақ денелі, шамалы болса да саналы монадалар. Олар табиғаттың нағыз атомдары. Монаданың негізгі қасиеттері: 1) барлық мәнділіктің түпнегізі ретінде ол қарапайым және бөлінбейді; 2) олардың өз алдына бөлек және әрекетшіл мүмкіндігі бар. Монадалар табиғи жолмен жоғалмайды, өшпейді, бірақ басқа күштің (кұдайдың) әсерімен пайда болуы да, өшуі де мүмкін.  Алғашқы монада - құдай, ал калғандары оның сәулелері. Біздің денелер, заттар, құбылыстар деп жүргендеріміз шындығында монадалар жиынтығы, ал кеңістік пен уақыт -монадалар күшінің көрінісі. Барлық монадаларды Лейбниц 4 топқа жіктейді:   Ең төменгі дәрежедегі монадалар, негізінен, тау-тас, жер, шөптерден тұрады. Олардыңрухани дамуы өте төмен, олар «түс көрмей ұйықтайды».Екінші сатыдағы монадалардың түйсіктері, аңдаулық қасиеттері бар. Олардың сана-сезіміәлі көмескі, іс-әрекеттері әлі енжар болып келеді. Оларға, негізінен, жануарларды жатқызуға болады.Үшінші бізге белгілі монадалар – адамдардың жан дүниесі. Жоғарғы монада - Құдай. Бұл монадалардың есі, ойлау қасиеті, өзіндік сана-сезімі бар. Төменгі дәрежедегі монадалар жоғарылауға, келесі сатыға өтуге тырысады. Адамның жан дүниесін құрайтын монадалардың өзі енжарлық сезімдіктен, ғылыми ұғымдар мен фантастикалық қиялдарға дейін өрбиді. Монада класы жоғары болған сайын оның пайымдылығы мен бостандық деңгейі де жоғары. Барлық монаданың екі түрлі табиғаты бар: бір жағынан ол белсенді, рухани болса, екінші жағынан, ол- енжар, материалдық. Монаданың ішіндегі үнемі болып тұратын өзгеріс пен қозғалыс ондағы негізгі принципке байланысты. Монадалардың дамуы арқылы көрінетін оның ұшы-қиыры жоқ әртүрлі жағдайлары оның материалдық емес, идеалды екендігін, яғни түсініктер екенін мойындайды. Олай болса, барлық монадалардың дамуына негіз болып отырған да осы түсініктердің күші. Бұл күшті  Г.Лейбниц перцепция деп атайды. Барлық монадаларға тән қасиет осы түсінік. Бірақ перцепция сонада орныққан дей алмаймыз, ол негізінен табиғаттағы жан, жануарлар мен басқа да организмдерге тән. Ол адамдарға тән қасиет-өзіндік сана қабілеті. Оны Лейбниц апперцепция деп атайды.Апперцепция – адамның дүниетануының шыңы, сананың белсенді қызметін көрсетеді. Егер танымдағы сенсуализм бағыты адамның білімі айнала қоршаған ортадан әрқашанда кем деп есептесе, Лейбниц, керісінше, адамның ішкі рухани білімі басым деген пікір айтады.Олай болса, Лейбниц сезімдік танымды толығынан ақыл-ойдан бөліп алып, анағұрлым төмендәрежеде бағалады.Түсініктер қабілеті барлық монодаларға тән дей отырып, философ микродүниенің денелерін ашты. Мұны өзі біздің заманымыздан екі ғасыр бұрын ашылған ұлы жаңалық. Монадалар Лейбництің ойынша, тек отанға ғана емес, сонымен бірге микродүниелерге де ұқсас. Оның ойынша бұл кіші дүние әлемнің қысылған формасы. Болмыс мәселелері, субстанциялар (монадалар) туралы іліммен қатар Лейбництің философиялық қызуғышылықтарының келесі саласы гносеология (таным философиясы) болды. Лейбниц эмпиризм мен рационализмді келісімге келтіру мәселесін былай шешті: 1.Барлық білімді екі түрге: ақыл ақиқатына, акт ақиқатына бөлді, 2.ақыл ақиқаттары ақылдан тарайды, логикалық тұрғыдан дәлелденеді, қажетті және жалпы сипатқа ие; Бірінші түрлі ақиқат – деп логика мен математиканың қағидалары. Оларды сезімдік түйсіну арқылы танып-білуге, дұрыстығын дәлелдеуге болмайды. Сондықтан бұл ақиқатқа жетудің бірден бір жолы – Аристотельдің логикалық заңдарына сүйеніп танып-білу 3.факт ақиқаттары - эмпириялық (тәжірибелік) жолмен алынған білімдер (мысалы, магнит тартылысы, судың қайнау температурасы, түрлі металдардың балқу температурасы); әдетте ондай білімдер фактіні атағаны, нақтылағаны болмаса, себептерін түсіндірмейді және болжамдық сипатта; олар табиғатынан кездейсоқтық мәнде болатындықтан, оларды аталған логика заңдары арқылы түсіндіріп білу өте қиын, сондықтан олардың дұрыстығын, ақиқаттығын дәлелдеу үшін «жеткілікті негіздеу» заңын қолдану керек 4.Тәжірибелік (эмпириялық, факт ақиқаттары) тәжірибелі білім ақыл ақиқаттары сияқты емес, болжамдық сипатта болғанымен, оны білім ретінде ескермеуге болмайды. Осылайша, таным не рационалды не тәжірибелік болып білімнің бір түрімен ғана шектелмей, оның екі түрін де қажет етеді және олардың бірі - рационалды (ақыл негізінде алынған) - шын білім де, ал екіншісі - эмпириялық (тәжірибеге негізделген) болжамдық сипаттағы білім. Лейбниц философиясының ең сипатты белгілерінің бірі - көптеген мүмкін дүниелер туралы ілім. Әлем логика заңдарына қайшы келмесе, «мүмкін». Әлемдердің шексіз саны бар, олардың әрқайсысын Құдай нақты әлемді жаратпас бұрын ойластырған. Лейбниц өзінің теориясы «құдыретті де мейірімді Құдай неге күнә мен азапқа орын беріп отыр?» деген дәстүрлі зұлымдық мәселесін шешеді деп есептеді. Ол алдын ала мүмкін нәрселердің бәрі бірдей іс жүзінде жүзеге аса бермейді деп ойлады: ол айтқандай, А мен В мүмкін бола алады, бірақ А мен В үйлесімді бола алмайды. Жаратылған кез келген дүние үйлесімді бөліктер жүйесі, ал ең жақсы мүмкін дүние – ізгілік зұлымдықтан әлдеқайда басым жүйе. Еркін еркі бар дүние, кейде ол күнә жасауға пайдаланылса да, еркіндік те, күнә да жоқ дүниеден жақсырақ. Осылайша, дүниеде зұлымдықтың болуы Құдайдың жетілгендігіне қарсы аргумент бола алмайды Құдай мейірімді бола отырып, мүмкін болатын ең жақсы әлемді құруға шешім қабылдады және ол жақсылық зұлымдықтан әлдеқайда жоғары болуы керек деп есептеді. Ол зұлымдықсыз әлемді құра алар еді, бірақ ол шынымен бар әлем сияқты жақсы болмас еді. Сондықтан үлкен жақсылық логикалық түрде кейбір зұлымдықтармен байланысты. Ең қарапайым мысалды алайық: Шөлдеген ыстық күнде бір жұтым салқын  су сізге соншалықты теңдесі жоқ (үлкен) рахат әкелуі мүмкін, сондықтан сіз шөлдеуді бастан өткергеніңіз жөн деп ойлайсыз, бірақ ол азапты болса да, онсыз одан кейінгі ләззат соншалықты үлкен болмас еді. Теология үшін маңызды нәрсе мұндай мысалдар емес, күнә мен ерік бостандығы арасындағы байланыс. Ерік бостандығы үлкен игілік, бірақ Құдайдың ерік бостандығын беріп, сонымен бірге күнә болмау керек деп бұйыруы қисынды түрде мүмкін емес. Лейбництің пікірінше, «зұлымдықты метафизикалық, физикалық және моральдық тұрғыдан түсінуге болады. Метафизикалық зұлымдық қарапайым кемелсіздіктен, физикалық зұлымдық азаптан, ал моральдық зұлымдық күнәдан тұрады». Лейбниц адам мен табиғат әлеміндегі зұлымдықтың қажеттілігін негіздей отырып, ирандық Зороастр пайғамбардың дүние ежелден тең 2 қағидаға – жарық пен қараңғылыққа, өмір мен өлімге, жақсылық пен зұлымдыққа бөлінгені туралы іліміне жүгінеді. өйткені ол зұлымдықты болмыстың ажырамас бастамасы ретінде түсіндіреді. Лейбниц зұлымдық әлемінде болудың басқа түсіндірмелерін ұсынады. Мысалы, зұлымдардың әл-ауқаты тек айқын көрінеді, ал іс жүзінде зұлымдар әділ адамның басынан өткергенімен салыстыруға келмейтін азапты бастан кешіреді, ал өлгеннен кейін зұлымдардың жазасы анық. Бізге зұлымдық болып көрінетін нәрсе іс жүзінде олай емес; зұлымдық бар нәрсе-бұл жақсылық. Лейбниц алдын-ала орнатылған үйлесімділік принципін дәйекті түрде ұстанады. Бұл үйлесімділік тек материалдық әлемде ғана емес, материалдық және рухани әлем арасында да бар.  Ақылға қонымды монадалар бір-бірімен белгілі бір қауымдастық құрайды; барлық рухтардың жиынтығы Құдайдың сарайын құрайды. Бұл   Құдайдың барлық істерінің ішіндегі ең биік және кемелді адамгершілік әлемі. Құдай мен жер әлемі арасында алдын — ала орнатылған үйлесімділік бар, сондықтан жер әлеміндегі барлық әрекеттер Құдайдың оқиғаларымен байланысты, яғни адам өлгеннен кейін жердегі күнәлар үшін жауап береді және керісінше-әділ өмір үшін ол лайықты сый алады. Құдай көбінесе физикалық дүниенің рухани болмыспен де байланысты екенін түсініп, таза физикалық сыйақы береді. Сондықтан игі істер марапатталады, ал зұлымдар кек алады. Демек, Құдай-адам өмірінің мақсаты, Құдайға ұмтылу және Құдайды тану-Адамның бақыты. Лейбниц «біз өмір сүріп отырған дүние – ең жақсы дүние» деп тұжырымдаған алғашқы ойшыл емес. ХІІ ғасырдың өзінде-ақ Абеляр Құдай өзі жаратқан дүниеден асып түсетін дүние жасауға күші жетпейді деген болатын. Бірақ Лейбництің ұстанымы Абелярдан өзгеше: оның пікірінше, нақты дүниеден басқа дүниелер де метафизикалық жағынан алғанда мүмкін. Құдайды ең жақсы дүниені таңдауға міндеттеген қажеттілік метафизикалық емес, моральдық қажеттілік болды: ол күші жетпегендіктен емес, оның мейірімділігінің шексіздігінен солай жасады. Осылайша, Лейбниц Дискурсте Құдай дүниені еркін жаратты деп тұжырымдай алады: сувереннің кемел болмысына сай жетілген іс жасау – бұл ең жоғары еркіндік. Құдай еркін әрекет етеді, себебі ол ең жақсыны ғана жаратады.