1916 жылғы ұлттық азаттық көтеріліс қазіргі заманғы отан тарихнамасында

1916 жылғы ұлттық азаттық көтеріліс қазіргі заманғы отан

тарихнамасында.

Байтұрсынов, М.Дулатов қызмет iстедi.

1916 жылы 25 маусымдағы Қазақстанның, Орталық Азияның және

iшiнара Сiбiрдiң 19 жастан 43 жасқа дейiнгi “бұратана” халықтың еразаматтарын

тыл жұмыстарына алу туралы Жарлығы көтерiлiстiң бұрқ ете

түсуiне әкелдi. Қазақстанның барлық аймақтарында дерлiк стихиялы наразылықтар

басталып, көп ұзамай қарулы көтерiлiске ұласты. Көтерiлiстiң iрiiрi

ошақтары Жетiсу мен Торғайда болды. Олар патша өкiметiнiң

отаршылдық саясатына және үстем таптарға қарсы болды. Қазақ қоғамы бiрнеше

көзқарастағы топтарға бөлiндi:Қазақ газетiнiң төңiрегiне жиналған

Ә. Бөкейханов басқарған қазақ интеллигенциясы басқа пiкiр ұстанды.

Олар халықты қырмау үшiн өкiметке қарсы шықпау керек еді дедi.

Қазақстанның әртүрлi аудандарында пайда болған стихиялы қозғалыс бiртебiрте

ұйымдасқан сипат алды: Жетiсуда және Торғайда оның iрi ошақтары

пайда болды. Ұйымдастырушылар Б. Әшекеев, Ұ. Саурықов, Т. Бокин, Ә.

Жанбосынов, А. Иманов, Ә. Жангелдин болды. Қазақстан мен Орта Азиядағы

1916 жылғы ұлт-азаттық көтерiлiс тұтас алғанда Ресей империясындағы саяси

және әлеуметтiк-экономикалық дағдарыстың одан әрi асқына түсуiне әкелдi.

Экономикалық күйзеліс және орыс әскерлерінің жалғасып жатқан

империалистік соғыс майдандарындағы жеңілісі, сондай ақ елде жұмысшы

қозғалысы мен аграрлық қозғалысының өсуі, соның ішінде жеңіліс тапқанына

қарамастан, Орта Азия мен Қазақстанның байырғы халқының 1916 жылғы

көтерілістері Ресейдің орасан зор апат алдында тұрғанын дәлелдеді. Мұның

бәрі демократиялық күштер, соның ішінде жұмысшы табы да, шаруалар да

патша өкіметіне қарсы шешуші штурмға дайындалып жатқан кездегі

Ресейдегі революциялық дағдарыстың көрінісі болды. Қазақстан

еңбекшілерінің өсе түскен революциялық қозғалысының сол күндердегі

жалпыресейлік оқиғалармен тығыз байланысын илецк жандармының

мойындау дұрыс сипаттайды

Орыс түрікшілдік доктринасы, оның қазақ ұлттық қозғалысының қалыптасуына әсер

Қазақстанның көпұлтты мемлекет ретінде тарихи дамуының негізгі ерекшелігі, оның жергіліктіхалқының түркі тілдес халықтардан құралуы еді. Мұсылмандар ынтымақтастығы идеясы мен олардың санасындағы ұлт—азаттық қозғалыстағы " дін бірлігі" түрік халықтарының бір туғандығы туралы, олардың тарихи тағдырының ортақтығы туралы ұғымдар тығыз байланысты болып табылады. ХХ ғасыр басында панисламизм және пантүркішілдік ұлт—азаттық қозғалыстардың идеясына айналып, тегі мен ХХ ғасыр басында түрік халықтарының ұлт—азаттық күресіндегі негізгі бағытын таңдау бірігу негізіне — олардың исламға (исламшылдыққа) немесе олардың түрік қауымдастығына (түрікшілдікке) бет бұруымен тікелей байланысты болды. Пантүркішілдік, панисламизм Ресейде ХІХ ғ. 80—шы жылдарында татар интеллигенциясының мәдени—либералдық қозғалысы ретінде өмірге келді. Оның теориясының қалыптасуы мен таратылуы қырым—татар ағартушыларының қоғамдық және ғылыми қызметтерімен тығыз байланысты. Пантүркішілдіктен шыққан " жадидшілік" екі идеяның — ағартушылық пен діннің бірігуін білдіреді. Жадидшілдіктің негізін салған Исмаил Гаспаринский (1851–1914) 1883 жылы Ресейдегі мұсылмандар " тіл, идея, әрекет жағында да бірігу керек" деп атап көрсетті. Оның ізбасары Жүсіп Ақшора түркi тілінде сөйлейтін ұлттар бірігіп, бірлікке келген " ұлт одағы" болып құрылуы керек дегенді ортаға салды. 1917 жылы қазан төңкерісінен кейін түркiшiлдiктi жақтаушылар Ресейде қуғынға ұшырап, көпшілігі Түркияға кетті. Сөйтіп, бұл идея түрік зиялыларының қолына өтіп, жаңа Түркияны қайта гүлдендірудің рухани тірегіне айналды.тағдыры бір түрік халықтарын жақындата түсті.