Үш жүз партиясы

‘Үш жүз’ қазақ социалистік партиясы саяси аренаға 1917 соңында шықты Омбыда құрылу съезі өтті. Онда Орталық Комитет құрамы бекітілді, партияның төрағасы болып Мұқан Айтпенов сайланды. Көлбай Тоғысов, Ысқық Қабенов ОК құрамына кірді. Партияның басылым органы-’Үш жүз’ газеті Петропавлда 1917 жылдың желтоқсанында шыға бастады.

Әлеуметтік құрамы жағынан ‘Үш жүз’ ‘Алаштан’ өзгеше болды. Партия Омбының қала кедейлерін,шеберлерді,жәмшіктерді,бақташыларды біріктірді. Олардың арасында бұрын бақташылықпен айналысқан белгілі балуан Қажмұқан да болды.

‘Үш жүздің’ бағдарламалық тезистері шашыраңқы болды. Онда еңбекшілердің талаптарын ескеретін пунктер қазақ шаруаларына жер беру, отырықшы өмір салтына ауысу, қазақ ауылдарында земск мекемелерін құру,мектеп ашу,тұрғындар арасында білім тарату енгізілді .Бұған қоса ‘Үш жүз’ заңдар жинағын құқық пен шариғатты негізге сала отырып құруды ұсынды. Олардың ойынша құранның қатал пункттерін алып тастап,оның некеге,отбасына,мұраға қатыстыларын қалдыру керек Партия соғыстыбірден тоқтатуды талап етті. ‘Алаштың’ контрреволюциялық автономиясын сынады. Оның орнына Ресейдің құрамында болатын түркітілдес халықтардың біртұтас автономиясын-Түркістан Федерациясын құруды ұсынды.

К .Тоғысовтың партияның басшылығына келуімен ‘Үш жүз’ партиясының саяси бағдары өзгерді.  Партия солға бұрылыс жасады. Кeңес өкіметіне толық сенім білдірді,жергілікті Кеңестерде бірігіп жұмыс істеуге дайындығын көрсетті,сол мақсатпен оларға өзінің өкілдерін жіберді.

1918 жылдың алғашқы жартысында Кеңес билігі платформасында мығым тұрған ‘Үш жүз’ ‘Алашқа’ қарсы белсенді күрес жүргізді. Бұл екі қазақ партиясының арасында ақпараттық соғыс басталды. Ұйымның өз ішіндегі бүлдіруші әрекеттердің сол кезге тән ғайбатшылдықтың  салдарынан Қ. Тоғысов тұтқынға алынды .Сол жылдың жазына қарай Батыс Сібірді контрреволюциялық күштердің жаулап алуымен байланысты партияның өзге жетекшілері де тұтқындалды,айдалды,жойылды. Ол партияның таралуына әкеліп соқтырды. Бұл партияның қатарында Қазақстанның кейінгі даму жылдарында саяси аренадан көрініп, қоғамдық қызметімен танылған қайраткерлер  Ә. Досов,Ж Сәдуақасов болды

Қазақстандағы ашаршылық: себептері мен салдарлары

Қазақстандағы 1919-1922 жылдардағы а ш т ы қ т ы ң бір себебі елдің бірнеше аймақтарында орын алған е г і н н і ң ш ы қ п а й қ а лу ы болды. Осы жағдайға байланысты кеңес үкіметі 1919 жылдың қаңтар айынан бастап «азық-түлікті тәркілеу» саясатын бастады. Бұл саясат кеңес үкіметінің 1918 жылдың 13 мамырынан бастап жүргізе бастаған азық-түлік диктатурасына сайма-сай дәл келген еді. Қазақстанда егіншілікпен айналысушылардың көп болмауына байланысты большевиктер қазақтың малын кәмпескелеп алуды басты мақсат етіп қойды. 1919-1922 жылдардағы аштық негізінен алғанда Қазақстанның оңтүстік облыстарын шарпыды.

Жалпы алғанда, 1919-1922 жылдардағы аштық кездерінде бір миллионнан астам қазақ аштан өлген. Сол кездегі қазақтың санының бұл шамамен 20-22 пайызын құрайды. Дегенмен, қазақтың санын солқылдатып құртқан аштық отызыншы жылдары орын алды.

Қазақтарды зорлап отырықшылдандыру «Кіші Октябрь» деп аталды. «Кіші Октябрьдің» негізгі дем берушісі, орындаушысы, патшаның отбасын атып тастауды ұйымдастырушылардың бірі Филип Исаевич Голощекин еді. Ол 1924 жылдың қазан айынан бастап 1933 жылға дейін Қазақстан компартиясының орталық комитетінің бірінші хатшысы қызметін атқарған.

Қазақстанда өткізген алғашқы ісшарасы 1928 жылдың күзінде өткізген малды кәмпескелеу болды. Кәмпескеге 700 шаруа қожалығы ілініп, олардан 150 мың мал басы (ірі қара мал басына айналдырғанда) тәркіленді. Бұл жердегі «ірі қара мал басына айналдырғанда»
деген нені білдіреді?

Бұл сталиндік статистиктердің мал басын азайтуды жасыру үшін ойлап шығарғаны
болса керек. Статистиктердің айтуынша, бір ірі қара мал басы, мысалы 1 сиыр - 2-3 шошқаға немесе 10 қойға тең. Тарихшы А.Н.Алексеенконың айтуынша:

«...әртүрлі есептеулер мен
түзетулерге сүйенгенде
1930 жылғы қазақ
халқының қырылуы
1млн. 840 мың адам
немесе жалпы қазақтың
47,3 пайызын құрайды.