Полацкае княства

Ці можна лічыць Полачкае княства першай беларускай дзяржавай?

Адной з цэнтральных праблем гістарычнай навукі Беларусі, Расіі, Украіны з'яўляецца вывучэнне фарміравання дзяржаўнасці на тэрыторыі ўсходніх славян. Недастатковы масіў пісьмовых крыніц доўгі час не дазваляў унесці яснасць у некаторыя летапісныя дадзеныя. У той жа час аргументаваная крытыка летапіснага матэрыялу, складзенага шмат пазней апісваных падзей VIII–IX стагоддзяў, пакідала месца для сутыкнення часам процілеглых пунктаў гледжання.

Як жа з'явілася Полацкае княства на беларускіх землях? На жаль, адказаць на гэтае пытанне належным чынам не ўяўляецца магчымым. На сённяшні дзень не захавалася ніякіх пісьмовых крыніц або археалагічных знаходак, з дапамогай якіх можна было б ўсталяваць, калі пачалося ўтварэнне Полацкага княства. Застаюцца толькі здагадкі гісторыкаў. І самая распаўсюджаная тэорыя называе IX стагоддзе. Менавіта ў гэты час зніклі калектыўныя пахавальні (доўгія курганы). Замест іх з'явіліся адзінкавыя насыпы, радзей – парныя. Навукоўцы тлумачаць гэты факт моцным паслабленнем родавых і племянных сувязяў. Акрамя таго, менавіта ў IX стагоддзі сталі з'яўляцца класавыя адрозненні паміж пахавальнямі. Адны былі дорага абстаўлены, іншыя-значна прасцей. Гэта сведчыла аб маёмасным няроўнасці.

Полацк быў заснаваны каля вусця ракі Палоты пры ўпадзенні яе ў Заходнюю Дзвіну славянскімі плямёнамі крывічоў. У летапісах горад называецца таксама Полотеск. Назву горад атрымаў па імя ракі. Першае згадванне аб ім у летапісу адносіцца да 862 годзе. Спачатку гэта было невялікае гарадзішча, а з X стагоддзя Полацк лічыцца горадам. У наступным стагоддзі на ўзвышаным беразе Заходняй Дзвіны ўтварыўся новы ўмацаваны цэнтр горада, названы пазней верхнім замкам. Тэрыторыя вакол замка хутка засялялася, і каля горада вырас шырокі пасад. Верхні замак з трох бакоў быў рэкамі абаронены, а з чацвёртай - ровам. Унутры замка-крэпасці быў пабудаваны Сафійскі сабор, вялікая княжая царква і церам.

Летапіс называе Полацк сярод гарадоў, дзе кіравалі князі, якія прызнавалі старшынства кіеўскага князя Алега. Разам з тым улада далёкага Кіева ніколі не была тут досыць трывалай. Горад хацеў жыць незалежна і будаваць сваю дзяржаву. Спрыяльныя ўмовы для гэтага стварала выгаднае геаграфічнае становішча на шляхах, якія звязвалі Арабскі халіфат і Хазарыю са Скандынавіяй і Славянскім светам. Аб'яднанню прыдзвінскіх зямель спрыяла агульнасць прыродных умоў (а значыць, і ладу жыцця) і, вядома, этнічнае своеасаблівасць мясцовых жыхароў, у чыіх жылах змяшалася балцкая і славянская кроў.

( У другой палове X стагоддзя ў Полацку кіраваў незалежны ні ад Кіева, ні ад Ноўгарада князь Рагвалод. Відаць, ён быў сынам полацкай княгіні Прадславы, згаданай у дамове, якую ў 945 годзе падпісалі Візантыя і кіеўскі князь Ігар.

Рагвалод – першы полацкі князь, чыё імя вядома з летапісаў. Можна спрачацца, прыйшоў полацкі валадар «зза мора», як сцвярджаюць летапісцы, або быў крывічам. Можна дыскутаваць, славянскае ці скандынаўскае ён насіў імя. Куды важней іншае – тое, што, гаворачы словамі беларускага гісторыка Міколы Ермаловіча, Рагвалод «першы ўбачыў і па сапраўднаму ацаніў вялікія магчымасці Полацкай зямлі як асобай дзяржавы са сваімі мэтамі і інтарэсамі, супрацьлеглымі мэтам і інтарэсам самога Кіева».

Іншымі словамі, у часы Рагвалода пачатак сваё існаванне першая беларуская дзяржава – Полацкае княства.

Пісьмовая гісторыя Беларусі ўзыходзіць да далёкага IX стагоддзя. Паводле «Аповесці часовых гадоў», у 862 годзе варажскай князь Рурык, які кіраваў у Ноўгарадзе і раздаваў гарады сваім васалам, прыслаў аднаго з іх у Полацк. У той час Полацк быў ужо цэнтрам княжання крывічоў. Такія ж раннія формы дзяржаўнасці мелі тады і іншыя ' племянныя аб'яднанні, якія засялялі Беларусь, - дрыгавічы і радзімічы.. Праз некаторы час пасля першай летапіснай згадкі Полацку на горад напалі кіеўскія князі і, прынесшы нямала бед, падпарадкавалі яго сабе. Такім чынам, адносіны паміж Полацкам і Кіевам яшчэ ў IX стагоддзі былі адзначаны вайной.