Ш. Айтматов шыfармаларында фраземалардын колланылыуы

УДК  415.61

Ш.АЙТМАТОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДА ФРАЗЕМАЛАРДЫҢ ҚОЛЛАНЫЛЫЎЫ

Г.А.Алламбергенова – Қарақалпақ мəмлекетлик университети, докторанты

Ж.Қ. Қобланова – Қарақалпақ мəмлекетлик университет, студенти

Аннотация: При образном, красивом и глубоком выражение мыслей в нашем языке фразеологизмы играют значительную роль. Каракалпакский язык как и все другие тюркские языки богат фразеологизмами. Фразеологические сочетания слов отличаются от других языков единиц тем, что они служат для широкого, образного и острого выражения мыслей. Они являются средством для краткого и четкого выражения мыслей и придают им образную,эмоционально-экспрессивную окраску. В связи с этим наша статья посвящается особенностям употребления фразеологизмов в творчестве Чингиза Айтматова.

 Ключевые слова: тюркские языки, фразеологизм, классификация, семантика,пословица

Abstract. Phraseological  idioms in our language play a significant role in the figurative, deep expression of thoughts. Karakalpak,like all other Turkic languages, is rich in idioms. Phraseological combinatious differ from other linguistic units in that they serve for figurative and sharp expression of thoughts. They are a means for a brief and clear expression of thoughts and give give them a figurarive, emotionally expressive coloring. In this regard, our article will devote to the peculiarities of the use of idioms in the works of Chingiz Aytmatov.

Key words: Turkic languages,idiom,classification,semantic,proverb.

Тилдиң бай ғәзийнеси деп есапланатуғын фразеологизмлерди халық орынлы пайдаланып, нақыл-мақаллар менен бирликте жоқары баҳалайды. Ҳәр бир тилдиң өзине ылайық миллий өзгешелиги, әсиресе оның фразеологиясынан анық көринеди. Турақлы сөз дизбеклери көпшилик жағдайларда белгили бир түсиникти билдириўши дара сөздиң сыңары, яки экспрессивлик образлылыққа ийе екинши бир атамасы сыпатында көринеди. Мысалы «қорқыў» деген уғымды аңлатыўшы «жүреги суўлаў, жан ийманы қалмаў, жүреги суў етиў, жаны тас төбесине шығыў, жаны шығыў» фразеологиялық сөз дизбеклери түриндеги сыңарларына ийе.

Тил билиминде биринши рет француз илимпазы Шарль Балли өзиниң «Француз стилистикасы» мийнетинде тилдеги турақлы сөз дизбеклери ҳəм оларды классификациялаў мəселесин тийкарлап берди[^[1]]. Ол турақлы сөз дизбеклерин аңлатыў ушын биринши рет «идиома» терминин қолланды. Фразеологиялық сөз дизбеклерин жән-жақлама терең изертлеген илимпаз академик В.В.Виноградов болды. Ол өзиниң мийнетлеринде тилдеги турақлы сөз дизбеклериниң тийкарғы типлерин анықлайды ҳəм тил билиминде фразеологиялық мектептиң қəлиплесиўине тийкар салды[^[2]]. Буннан соң Н.М.Шанский, В.Л.Архангельский, В.П.Жуков, А.В.Кунин, Л.И.Ройзензон ҳ.т.б. илимпазлар турақлы сөз дизбеклерин изертлеў менен шуғылланды. Н.Н.Амосованың концепциясы бойынша фразеологизм – идиомалар айрықша түрдеги турақлы контекстлик бирликлер сыпатында қаралады. Бундай турақлы контекстлик бирликлерди автор тил билиминде биринши рет «фразема» термини менен атайды[^[3]].

Түркий тиллердеги турақлы сөз дизбеклерин изертлеген мийнетлерде де усы ҳалатты көремиз. Қазақ илимпазы С.И.Кеңесбаев ҳəм өзбек илимпазы Ш.Раҳматуллаевлар түркий фразеологияның ирге тасын қалаўшылар есапланады. Академик С.Кеңесбаев фразеологизмлерди кең мəниде түсинеди. Оның қурамына барлық турақлы сөз дизбеклери – нақыл-мақаллар, идиомалар, жуп сөзлерди киргизеди[^[4]].

Көркем шығармаларда фразеологизмлердиң қолланыў өзгешелиги бойынша орыс тил билиминде А.И.Ефимовтың «Көркем шығарманың тили ҳаққында» деген монографиясында [1], қазақ тилинде Х.Қожахметованың «Фразеологизмлердиң көркем әднбиятта қолланылыўы» деген монографиясында [2] фразеологизмлерди оқытыў мәселелери, өзбек тил билиминде  Б.Йулдашовтың мийнетинде [3] оның сөз шақапларына қатнасы менен бирге көркем шығармаларда қолланыў өзгешелиги сөз етилди. Онда қаҳарманлардың психологиясын, портретин, минез-қулқын бериўде фразеологизмлердиң көркем әдебияттағы орны айрықша екенлигин атап өтеди. Қарақалпақ тил билиминде фразеологизмлер Е.Бердимуратов [4], Г.Айназарова [5], Б.Юсупованың [6,7]  х.т.б. мийнетлеринде үйренилди [8]