Түркітану

Түркітану

        Түркітану дербес лингвистикалық пән ретінде

19 ғасырдың 2-жартысында қалыптасады. Түркі тілдерінің тарихын зерттеу көздері Орхон-Енисей жазбалары, басқа ұйғыр ескерткіштері, ортағасырлық араб, парсы және түркі тілдес авторлардың шығармалары болды. Түркі тайпалары мен олардың тілдері туралы мәліметтерді қамтитын ең маңызды ескерткіштердің бірі-11 ғасырда Махмұд Қашғар (М.К.) жасаған "Дивани лугат ат-Түрік" (түркі тілдерінің сөздігі).Көрнекті еңбектің авторы Мамуд ибн әл-Хусейн ибн Мұхаммед Қашғарияда (1029-38) дүниеге келген, сондықтан ол Қашғар атауын алды. Ол ғылымға алғаш белгілі түркітанушы-лингвист, этнограф, тарихшы, фольклоршы.

Зерттеушілердің мәліметтері бойынша, М. К.өзінің сөздігін 1072 жылы құрастыра бастады, ал 1083 жылы аяқтады.

Сөздікте тарих, география туралы кең мәліметтер бар,

түркі халықтарының этнографиясы, поэзиясы, фольклоры, түркі тарихи фонетикасы мен грамматикасы, түркі тайпаларының қоныстануы, түркі тайпаларының жіктелуі, әлемнің ежелгі түркі картасы туралы.

Автордың ойынша, сөздік араб тілін меңгерген адамдардың түркі тілдерін үйренуіне практикалық құрал ретінде қызмет етуі керек еді. Алайда, сөздік мақсаттан тыс, өйткені б.з. д. грамның ерекше ерекшеліктерін анықтау болды. т. тілдерінің құрылысы және екі тілді түркі-араб сөздігін құрастыру. Сөздік автордың лингвистикалық көзқарастарын көрсетеді. Ол араб тілінің түсіндірме сөздіктерінен түбегейлі ерекшеленеді.

Сөздікте жалпы тіл білімінің қандай мәселелері қозғалды.

М.к. тілді адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы ретінде түсінеді.

"Диванда" тіл мен болмыстың өзара байланысы туралы мәселе шешілуде. М.к. экстралингвистикалық факторлардың (қоршаған ортаның ерекшеліктері, өмір салты, кәсібі) тілге әсері туралы айтады. Бірақ ең маңыздысы оның тілдердің теңдігін мойындауын атап өту керек. О, араб тілінің Құдайдан шыққанын, оның басқа тілдер арасында ерекше орнын танымайды. Сонымен қатар, ол араб және түркі тілдерінің құбылыстарын сипаттау кезінде салыстырмалы әдісті тартады. Араб тіліне ұқсастық арқылы түркі тіліндегі фонетикалық құбылыстар түсіндіріледі.

М. к. түркі және араб тілдерінің әркелкілігін анық түсінді. Түркі тілдеріндегі агглютинация сияқты құбылыс арабтың ішкі флексиясынан жақсы ерекшеленеді. Ол түркі тілдерінде аффикстердің сингармониялық нұсқаларының болу себептері туралы нақты түсінікке ие.

Сұрақтар өзара әсерін разносистемных тілдерді маңызды орын алады оның еңбек. 10-11 ғасырларда Таяу Шығыс, Қытай, Орта Азия, Шығыс Түркістан халықтарының байланысы түркі, араб, иран және басқа тілдер үшін із қалдырмады. Ол араб және парсы тілдерінен түркілерге және керісінше олардың түркілерінен Иранға көптеген лексикалық қарыздарды көрсетеді.

Басқа тілден лексикалық қарыз алуды тану критерийі ретінде ол осы халықтың күнделікті өмірінде тақырыптың жоқтығын мойындайды.

Әр түрлі жүйелік тілдердің өзара әсері тек лексикалық қарыздармен шектелмейді. Олар М.фонетика мен грамматиканы қамту.

Т. о. жалпы лингвистикалық көзқарастар М. К. келесідей:

1) мен тілді адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы ретінде түсіндім;

2) тілді халықтың тұрмысының көрінісі ретінде қарастырды;

3) туыстас емес тілдердің өзіндік ерекшелігін, тең құқылығын және жүйесіздігін ұғынып, әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктерін анықтауға ұмтылды;

4) әртүрлі жүйелі тілдердің бір-біріне жағымды өзара әсерін дұрыс бағалады.

"Диванда"түркі тіл білімінің мәселелері.

1. Зерттеу әдісі туралы.

2. Түркі тілдері мен диалектілерін жіктеу туралы.

3. Фонетикалық және грамды түсіндіру туралы. сап т. тілдері.

М.к. зерттеу әдісі синхронды-салыстырмалы. Ол әр түрлі түркі тілдері мен сол кезеңдегі диалектілердің фактілерін салыстырды. Бұл әдіс араб тіл білімінде дамыды. Алайда, "диванда" фонетикалық корреспонденция заңын қолданудың басталуы бар (м: б, й: н)

Еңбегі: түркологияда алғаш рет т.тілдері мен диалектілерін жіктеу жүзеге асырылды. Бұл ретте екі критерий ұсынылды: 1) тілдің тазалық дәрежесі және 2) т.яз-в. фонетикалық-морфологиялық ерекшеліктері. Оларға ягма, чигил, тухси, оғыз, ұйғыр, қыпшақ, башқұрт, булгар, печенег, играк және т. б. тайпалардың тілдері жатады.