Творчасць Фірдаусі

Фірдаусі нарадзіўся паміж 932 і 936 гадамі ў ваколіцах горада Туса, у Харасані, які ўваходзіў тады ў Саманідскую дзяржаву. Ён нарадзіўся ў шыіцка-ісмаіліцкай сям'і .

Аб дзяцінстве і юнацтве Фірдаўсі звестак амаль няма. Ён атрымаў добрую па тым часе адукацыю. Дакладна невядома, ці ведаў Фірдаўсі арабскі і пехлеві.

Яго паэтычная імя Фірдаусі перакладаецца як «райскі». Ён высока цаніў разуменне: «Да слоў разумным ты шукай шляху, увесь свет прайдзі, каб веды здабыць» і атрымаў мянушку «Хакім» ( «Мудрэц», «Навуковец») за глыбіню і шырыню сваіх ведаў.

Доўгі час Фірдаусі жыў у Газні, на тэрыторыі сучаснага Афганістана, дзе знаходзіўся на службе ў падышаха Махмуда Газневи (якому і прысвяціў «Шахнаме»). Аднак думка паэмы пра тое, што толькі спадчынныя носьбіты царскай улады маюць на яе права, не спадабалася султану Махмуду, якога больш задавальняла правамернасць сілы, а не спадчыннасці.

Вядома, што ў 970 годзе ў Фірдаусі нарадзіўся сын, так што як мяркуецца ён быў жанаты. Лічыцца, што адна з жанчын, згадваных у «Шахнаме», – яго жонка. Гэтая жанчына таксама паходзіла з сям'і дэхканаў, умела чытаць і пісаць, грала на арфе і атрымала добрую адукацыю .

Фірдаусі быў пахаваны ў горадзе Туса ў сваім ўласным садзе, паколькі мясцовыя рэлігійныя ўлады не дазволілі пахаваць яго на гарадскіх могілках. Губернатар правінцыі Хорасан распарадзіўся пабудаваць маўзалей над магілай Фірдаўсі, пасля чаго гэтае месца стала аб'ектам масавага пакланення .

Пасля месца пахавання прыйшло ў заняпад. Яно было адноўлена па загадзе Рэза-шаха да тысячагоддзя з дня нараджэння паэта, у перыяд 1928-1934 гадоў. Аднаўленне праводзіла Грамадства па нацыянальнай спадчыне Ірана, пасля чаго магіла Фірдаўсі ўзведзена ў ранг іранскай нацыянальнай святыні.

Шах-намэ – выдатны помнік персідска-таджыкскай літаратуры, нацыянальны эпас іранскіх народаў. На беларускую мову перакладаецца як «Кніга аб царах». У кнізе апісваецца гісторыя Ірана ад старажытных валадароў да пранікнення ісламу ў VII ст. «Шах-намэ» — гэта зборнік празаічных і вершаваных твораў, самым значным з якіх лічыцца эпапея Фірдаўсі, якая была напісана прыкладна ў 976—1011 гадах. З астатніх зводаў засталіся толькі фрагменты ў пераказе розных аўтараў. Першапачаткова зборнік называўся «Худай-намэ», але пазней назва была зменена на сучасную.

Фірдаусі пісаў «Шахнамэ» на працягу 35 гадоў і сабраў у паэме значны звод персідска-таджыкскага фальклору. Працуючы на творам, ён выкарыстоўваў не толькі эпізоды мусульманскай гісторыі, але і старажытнаіранскія міфы, і даісламскі эпас, і Авесту, святое пісаў зараастрыйцаў. Фірдаўсі дадаў у паэму таксама тысячу бейтаў, напісаных яго папярэднікам Дакікі, які загінуў у маладосці, не паспеўшы закончыць сваю працу.

Радзіма Фірдаусі Табаран, адна з састаўных частак Туса, галоўнага горада ў Харасані. Там у Фірдаусі была зямля, якая дазваляла яму жыць нябедна першы час. Аднак калі ён выдаваў дачку замуж, даходаў з зямлі не хапіла для заможнага пасагу, і Фірдаусі, паводле слоў Арузіі, вырашыў узяцца за вершаваную апрацоўку стараіранскай эпапеі ў разліку паднесці свой твор разам з адпаведным панегірыкам якому-небудзь валадару і атрымаць багаты падарунак. Паэту, калі ён прыступіў да апрацоўкі «Шах-намэ», было, па яго ўласных словах, ужо гадоў 40, але ён, відавочна, ужо раней займаўся эпічнай паэзіяй, а да былін мог адчуць асаблівую цікавасць таму, што ў дні яго маладосці, у 957 годзе, адным саманідскім кіраўніком яго роднага туса была складзена камісія для перакладу старажытнаіранскіх паданняў з пехлевійскай мовы на новаперсідскую. Існаванне багатырскага эпасу ў Іране мы можам адзначыць (па Авесце і сведчаннях грэчаскіх пісьменнікаў) яшчэ ў часы Ахеменідаў; ён не быў забыты.

Пры Сасанідаў некаторыя эпізоды сталі апрацоўвацца пісьмова, на мове ўжо пехлевійскай. Найстарэйшы з твораў гэтага роду складзены