Гiстарычны партрэт А.М. Радзiшчава

ГІСТАРЫЧНЫ ПАРТРЭТ А. М. РАДЗІШЧАВА

У гісторыі Расіі XVIII ст. было цікавым і самабытным. Распачатае з карэнных пераўтварэнняў Пятра I, працягнутае эпохай палацавых пераваротаў і асвечаным праўленнем Кацярыны II, у ім адбываліся вялікія розныя змены. Але некаторыя рэчы заставаліся нязменнымі. Распачатыя ў папярэдніх стагоддзях, гэтыя тэндэнцыі ўзмацняліся і не згасалі, не адмяняліся. Сярод такіх аспектаў можна адзначыць самадзяржаўе, прыгон, бюракратызм, чэрствасць, адсутнасць эмпатыі, прынцыпаў, нізкія маральныя якасці ў чыноўнікаў, дваранства, ваенных і г. д. З крытыкай усіх гэтых людскіх заганаў і заганаў грамадства выступаў вядомы пісьменнік, паэт, філосаф Аляксандр Мікалаевіч Радзішчаў.

Гаворачы аб яго біяграфіі можна адзначыць наступнае. Нарадзіўся ён 20 жніўня 1749 г. Дзед, Афанасій Пракопавіч Радзішчаў служыў пры Пятры I, быў камандзірам брыгады, даў свайму сыну Мікалаю добрую адукацыю. Мікалай ведаў некалькі моў – латынь, польскую, французскую, нямецкую, гісторыю, тэалогію, сельскую гаспадарку, шмат чытаў. Падчас пугачоўшчыны ён схаваўся ў лесе і сяляне яго не выдалі, таму што ён знаходзіўся ў добрых з імі адносінах. Старэйшы сын Аляксандр вучыўся спачатку дома, напрыклад, рускай грамаце - па Часослову і Псалтыры. Быў у яго і настаўнік-француз, але выбар быў не ўдалы. Бацька адправіў Аляксандра ў Маскву да сваяка маці М. Ф. Аргамакова. Тут ён вучыўся ў француза-гувернёра, які ўцёк ад Людовіка XV. Таксама Радзішчаў карыстаўся ўрокамі прафесараў Маскоўскага універсітэта, бо брат Аргамакова быў дырэктарам універсітэта. Так Радзішчаў ўпершыню пазнаёміўся з ідэямі еўрапейскай Асветы.

У 1762-1766 гг. вучыўся ў Пажскім корпусе ў Санкт-Пецярбургу. Тут рыхтаваліся прыдворныя, напрыклад, служыць імператрыцы на балях і ў тэатры. Радзішчаў змог назіраць раскоша і норавы Кацярынінскага акружэння.

Затым па ўказанні Кацярыны 12 маладых дваран былі адпраўленыя ў Лейпцыгскі ўніверсітэт. Сярод іх апынуўся і Радзішчаў. Аб знаходжанні рускіх студэнтаў мы можам даведацца і з «Жыція Ушакова» Радзішчава, а таксама з афіцыйных дакументаў. Настаўленні для студэнтаў давала сама імператрыца. На ўтрыманне кожнага студэнта давалася па 800-1000 рублёў у год, але большая частка сродкаў раскрадалася маёрам Бокумам, які быў выхавальнікам у студэнтаў. Умовы для студэнтаў пакідалі жадаць лепшага. Бокум быў чалавекам грубым і жорсткім, часта ўжываў цялесныя пакаранні. Адносіны былі напружаныя. Бокум выставіў рускіх студэнтаў бунтаўшчыкамі і пасадзіў пад варту. Толькі ўмяшанне амбасадара Беласельскага дапамагло вызваліць студэнтаў.

Адным з таварышаў Радзішчава з'яўляўся Фёдар Васільевіч Ушакоў. Ён аказаў вялікі ўплыў на погляды і маральныя прынцыпы маладога Радзішчава. Пазней Радзішчаў напіша «Жыціе Ушакова» і выдасць некалькі яго твораў. Ушакоў ужо займаў высокія пасады, але вырашыў замест працягу кар'еры адправіцца разам з юнакамі ў Лейпцыгскі ўніверсітэт. Ён быў дасведчаны, разумны, астатнія прызналі яго аўтарытэт. Але здароўе яго было слабым. Перад смерцю ён паклікаў да сябе Радзішчава, перадаў яму свае паперы і сказаў: «Памятай, што трэба ў жыцці мець правілы, каб быць блажэнным». Таксама для заканчэння пакут Ушакоў прасіў даць яд, але яму было адмоўлена. Радзішчаў запомніў, «што жыццё нязноснае павінна быць гвалтоўна перапыненае».

Захапленнямі Радзішчава былі медыцына і хімія. Радзішчаў добра ведаў нямецкую, французскую, лацінскую, англійскую і італьянскую мовы. Але пакуль ён быў за мяжой, ён добра забыўся рускую мову, таму па вяртанні ў Расію ён займаўся рускай мовай пад кіраўніцтвам сакратара Кацярыны Храпавіцкага. З інтарэсаў Радзішчава былі французскія пісьменнікі Маблі, Русо, Гельвецыя. Адвучыўшыся пяць гадоў у Лейпцыгу, Радзішчаў стаў адным з самых адукаваных людзей у Расіі. Працягваў самаадукоўвацца і шмат чытаць.

У 1771 г. вярнуўся ў Пецярбург і паступіў на службу ў сенат пратакалістам, з чынам тытулярнага дарадцы. Але там ён праслужыў нядоўга, чаму перашкаджала веданне рускай мовы, грубыя адносіны кіраўніцтва. Таму Радзішчаў паступіў у штаб камандуючага Пецярбурга генерал-аншэфа Бруса ў якасці обер-аўдытара. Вылучаўся добрасумленным стаўленнем да службы.