Matematika ylmynyň mirasynda Pifagoryň tutýan orny

TÜRKMENISTANYŇ   BILIM  MINISTRLIGI

LEBAP  WELAÝAT  BAŞ  BILIM  MÜDIRLIGI

HALAÇ  ETRAP  BILIM  BÖLÜMI

[pic 1]

Halaç etrabyndaky 8-nji orta mekdebiniň

matematika mugallymy Badam Allaberdiýewanyň

“ Okuwçylara çyzgylary gurmagy öwretmegiň iş tejribesinden “ diýen tema boýunça ýazan

Ç Y K Y Ş Y

      [pic 2]

    [pic 3][pic 4]

                                        Meýilnama :

1. Giriş
2. Matematika ylmynyň mirasynda Pifagoryň tutýan orny.
3. Kesimleri gurmak
4. Çyzyklary gurmak arkaly meseleleri çözmek.
5. Netije

H

ormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhammedow ýaş nesilleri      

  döwrebap terbiýeläp ýetişdirmek barada bilim işgärleriniň öňünde ullakan jogapkärli mesele goýdy. Bu babatda hut Prezidentimiziň özi atalyk aladasyny edýär. Mekdeplerde häzirki zaman kompýutorlaryny ornaşdyrmak, täze bütin dünýä standartyna laýyk gelýän mekdepleri gurmak, orta mekdepleriň 12 ýyllyk edilmegi bularyň hemmesi Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhammedowyň taýsyz tagallasy netijesinde amala aşdy. Ýaşlary milli watançylyk ruhunda terbiýeläp olaryň ylymly bilimli, başarjaň bolup ýetişmegi üçin mugallymlar dürli usullardan peýdalanmalydyr.  Her bir sapaga dürlülik çaýmak, ony okuwçynyň aňyna ýetirmek, sapaga okuwçylarda çuňňur gyzyklanma döretmek, sapagyň üsti bilen watana, halkymyza bolan söýgini okuwçyda ösdürmek biziň esasy wezipämizdir.

Mugallym öziniň şirin, medenýetli sözleri bilen okuwçy dünýäsine aralaşmaga çalyşmalydyr. Mugallym öz okuwçylaryna ynanmalydyr hem-de  olar bilen sazlaşykly iş alyp barmalydyr. Birek –birege bolan ynanç hat-da ata-enesinden gizleýän syryny hem öz mugallymyna açýan derejesine çenli ýetirmelidir.

Mugallym ýolda-da, öýde-de, toýda-da, mahlasy, hemme ýerde öz okuwçysyna görelde bolmalydyr. Ol özüne hemişe okuwçylaryň synçy hem-de bilesigeliji nazarynyň düşüp durýandygyny unutmaly däldir. Sebäbi olar mugallymyň başarmaýan, bilmeýän zady ýok diýip düşünýärler we tiz ynanýarlar. Şonuň üçin biz - mugallymlar  şol ynamy ödemäge çalyşmalydyrys. Mugallym dogruçyl, halal, adalatly bolmaly. Ol durmuş gözelligini görmegi, duýmagy, başaryp we şol duýgulary öz okuwçylarynda hem oýaryp bilmeli. Ol döwür bilen aýakdaş gidip, bagtyýar durmuşyň höziri barada okuwçylara düşündirip, olarda watansöýüjiligi oýarmaly.

Häzirki wagtda matematika fizikanyň, tehnikanyň ösmegine täsir etmek bilen çäklenmän, beýleki ylymlaryň-da ösmegine esas döretdi. Elektron hasaplaýjy maşynlaryň döremegi matematikanyň köp ylymlara täsir etmegini güýçlendirdi. Şonuň üçin hem orta mekdeplerde öwrenilýän matematikanyň ylmy derejesini ýokary götermäge, ony şu günki matematika golaýlaşdyrmaklyga biziň ýurdumyzda köp işler edilýär. Elbetde metematika ylmynyň ösmegine uly goşant goşan matematikler, alymlar az däl. Olar öz teoriýalaryny subut etmek bilen matematika ylmynda uly açyşlar etdiler. Olaryň biri hem gadymy grek alymy Pifagordyr. Pifagory biziň döwürdeşlermiz matematik hökmünde tanaýarlar. Pifagoryň ady tutulanda, ýadyňa ady belli gipotenuzanyň kwadraty baradaky teoremasy düşýär.

A[pic 5]

b                   c        [pic 6]

C                a                     B

Prokl gipotenuzanyň kwadraty  baradaky teoremadan başga-da, ýene bäş sany dogry köpgranlyklary ýagny

[pic 7]

[pic 8]

• tetraedri (4 garany, 4 depesi, 6 gapyrgasy bar);
• kuby ( 6 grany, 8 depesi, 12 gapyrgasy);
• oktaedri ( 8 grany, 6 depesi, 12 gapyrgasy bar);
• dodekaderi (12 grany, 20 depesi, 30 gapyrgasy bar);
• ikosaedri ( 20 grany, 12 depesi, 30 gapyrgasy bar);

Pifogor gurupdyr diýip hasap edýär.

                A.O. Makowelskiý Pifagor barada şeýle diýýipdir : “ Ylmyň dini täsirine bolan ynanç Pifagora sap matematikanyň esasyny goýmaga güýç beripdir “.

Matematika Pifagor üçin diniň bir bölegi boludyyr. Pifagorçylar Hudaý sany dünýäniň esasy hökmünde döredipdir diýip ynanypdyrlar. Olaryň pikiriçe, Hudaý – bir, dünýä bolsa garşylyklardan ybaratdyr. Şol sebäplem olar sana Hudaý hökmünde garapdyrlar. Pifagor we onuň mekdebi sanlara uly ähmiýeti beripdir hem-de olary mukaddes hasaplapdyr. Onlugy ilkinji dört sanyň üsti bilen aňladypdyrlar 10=1+2+3+4, bu ýerde 1- nokady, 2-çyzygy  we bir ölçegli şekili, 3-tekizligi we iki ölçegli şekili, 4 - piramidany, ýagny üç ölçegli şekili aňladypdyr.

Pifagorçylar rasional sandan başga sanlary bilmändirler. Olaryň tarapynyň uzynlygy 1-e deň bolan kwadratyň diagonalyny gurup, ol hiç bir aňladylmaýar diýipdirler. Olar bitin we drob sanlardan başga sanlar ýok diýip kabul edipdirler . Bu ýagdaý olary kyn güne salypdyr, sebäbi, olaryň filosofiýasynda san baradaky düşünje ähli zatlaryň we tebigy hadysalaryň esasy bolup hyzmat edipdir. Ýöne bu beýik esas – san – kwadratyň dioganalyny aňladyp  bilmändir. Ine, şonuň üçin hem deňölçegli däl sanlaryň açylmagy olar üçin uly urgy bolupdyr. Deňölçegli däl ululyklaryň açylmagy antik matematikanyň ösüşinde uly öwrüm bolupdyr. Gadymy grek alymlary hiç bir rasional san bilen aňladylmaýan ululyklaryň gatnaşygynyň bardygyny bilip, olara arifmetik ululyk diýmän, geometrik ululyklar diýipdirler. Olary sanlar bilen däl-de, kesimler bilen aňladypdyrlar. Şeýlelikde geometrik algebra, soňra bolsa Ýewdoksyň gatnaşyklar taglymaty ýüze çykypdyr.

        Geometriýada dürli uzynlykly kesimleri gurmak, olary berlen gatnaşykda bölmek meselesine uly ähmiýet berilýär. Şeýle meselelriň biri-de uzynlyklary takyk kök çykmaýan natural sanlardan alnan kwadrat kökleri özünde saklaýan dürli aňlatmalar  görnüşinde aňladylýan kesimleri gurmak meselesidir.

           Ululyklary           görnüşde aňladylan kesimler muňa mysal bolup biler [pic 9]

(bu ýerde  , we özünem  sanlardan takyk kök çykanok diýip hasap edilýär). Bu aňlatmanyň maýdalowjysyny kökden boşadyp, soňra Falesiň teoremasyndan peýdalanyp, kesimi gurup bolar. Eger drobyň maýdalowjysy kökden boşadylandan soň alnan aňlatmanyň položitel bolmagyny talap etsek, onda    we  ýagdaýda-da kesimi beýan edilen usullary peýdalanyp gurmak bolar  “ Eger-de   natural san däl-de, islendik položitel hakyky san bolsa, onda   kesimleri nädip gurmaly? “ diýen soragyň ýüze çykmagy tebigydyr.[pic 10][pic 11][pic 12][pic 13][pic 14][pic 15]