Кибербуллинг

БАЛАЛАРҒА ҚАРСЫ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ КИБЕРБУЛЛИНГ

Успанова Камила Кажмухановна, kamiuspanova@gmail.com

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті

Кибербуллинг қазіргі уақытта Интернеттің әрбір адамның өмірінің ажырамас бөлігі ретінде қалыптасуына және тұрақты орнығуына байланысты бала құқықтарын қорғаудағы өзекті мәселеге айналды. Шамамен бес-он жыл бұрын "виртуалдылық" пен "шындық" арасындағы шекара нақты анықтауға келсе, 2020-2021 жылда бұл шекара жуылуып кетті деуге болады, өйткені цифрлық технологиялар біздің өмірімізге, соның ішінде балалар мен жасөспірімдер өміріне енді. Бүкіл әлемдегі 3 интернет қолданушысының 1-і  кәмелетке толмағандар және жасөспірімдер интернетте әлеуметтік желілерлі пайдалану олардың қалыптасуына және өзара қарым қатынастардың құрылуына  әсер етеді.  Әлеуметтік медиа веб-сайттары, жедел хабарламалар, ойындар, онлайн форумдар және т.б. сияқты әртүрлі онлайн-платформаларда қорқыту және бопсалау сиялық зорлық-зомбылықтың басқа түрлері жиі кездеседі. Сондай-ақ, балалар зорлық-зомбылыққа, жеккөрушілікке және өзіне-өзі зиян келтіруге немесе өзін-өзі өлтіруге баруы мүмкін. Технологиялық компаниялар кейде маркетингтік мақсаттар үшін деректерді жинау үшін балалардың жеке өміріне қолсұқпаушылық құқығын бұзады. Қосымшалар арқылы балаларға бағытталған маркетинг балалардың ұзақ уақыт бойын желіде өткізуге итереді, ал бұл баланың дені сау болып даумуына әсер етеді.

Алғаш рет 1997 жылы "буллинг" анықтамасынан Билл Белси "кибербуллинг" терминін шығарды және былай деп сипаттады: "Кибербуллинг - бұл ақпараттық және коммуникациялық технологияларды қолдану арқылы бір адамның немесе топтағы бірнеше адамның ықтимал жәбірленушіні қорлауға, қорлауға немесе қорқытуға және басқа да әрекеттерге бағытталған қасақана, қайталанатын, сондай-ақ дұшпандық мінез-құлық көрсету, агрессивті әрекеттер жасау ретінде анықталған жеке қудалау бағыты. [1, 144 бет]

Дэвид Фейганның көзқарасы бойынша," кибербуллинг-бұл Интернет немесе басқа технологиялар, мысалы, ұялы телефондар  көмегімен тікелей немесе жанама түрде ауызша, жазбаша немесе физикалық түрде немесе суреттерді, символдарды немесе басқа заттарды қорқыту, қорқыту, бопсалау, қудалау немесе ұялту мақсатында көрсету немесе басқаша пайдалану арқылы күш немесе әсер ету. [2, 136 бет]

ЮНИСЕФ-тің онлайн-сауалнамасына сәйкес, 30 елдегі жастардың үштен бірінен көбі кибебуллинг құрбаны болғанын хабарлады, ал әрбір бесінші адам кибербуллинг мен зорлық-зомбылыққа байланысты мектепті жіберіп алғанын айтты. [3] 2018 жылы ҚР Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының зерттеуіне сәйкес, 11-15 жас аралығындағы жасөспірімдердің 12 пайызы бір рет немесе одан да көп кибербуллингке ұшыраған.  Басқа адамдардың кибербуллинг тәжірибесін көргенін жасөспірімдердің 11% - ын кем дегенде бір рет атап өтті.  [4 ] Осындай мінез-құлық көп таралған ұлдар арасында өтті. Статистикаға сәйкес, кибербуллингке ұшыраған балалардың 70% - ы қыздар. 99% жағдайда ата-аналар құқық қорғау органдарына жүгінгісі келмейді. [5] Пандемия кезінде және қашықтықтан оқыту жағдайында бұл проблема күшейе түсті, өйткені көптеген адамдар онлайн режиміне өтті.  Қазақстанның бейінді қауымдастығынан хабарлағандай, оларға келіп түскен барлық шағымдардың 34% - дан астамы кибербуллингке жатады. Әрбір бесінші жасөспірім қудалаудың құрбаны немесе қатысушысы болады [4]

Интернеттегі балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың салдарын балаларға қатысты офлайн режимдерінің салдарымен салыстыруға болады. Оларға әлеуметтік оқшауланудың жоғары деңгейі, психикалық денсаулық проблемалары, өзін-өзі өлтіру және өзін-өзі зақымдау, есірткіні теріс пайдалану, сондай-ақ балалар есейген кезде қайталанатын құрбан болады немесе өздері қатыгез мінез-құлықтың құрбаны болады. Цифрлық құралдар мен технологияларға қол жетімділіктің тез өсуі әлемнің кез-келген жеріндегі балалар онлайн-зорлық-зомбылықтан зардап шегуі мүмкін дегенді білдіреді. Сонымен қатар, жеке  өмірдің жариялануы  олар өскен кезде қорқынышты салдарға тап болудың нақты қаупі бар, бұл беделге, мақсатты қудалауға және сенімділік пен өзін-өзі бағалаудың болмауына әкеледі. Интернеттегі зорлық–зомбылық пен қанаушылықты тек цифрлық дәуірге байланысты пайда болатын жаңа мінез-құлық ретінде емес, отбасылар, мектептер және қауымдастықтар сияқты физикалық әлемдегі балалардың өмірі тұрғысынан қарастыру өте маңызды. Көп жағдайда онлайн және офлайн мінез-құлықтың сәйкестігі мен өзара әрекеттесуін байқауға болады.