Л.Б. Чадамбаның «Тоолчургу Тожу чуртум»

УДК 82.0

ББК 83.3 (2 Рос = Тув)

«ТОЖУ ЧУРТУМ – ТООЛУМ-ДУР СЕН, ТООЖУМ-ДУР СЕН…»

(Л.Б. Чадамбаның «Тоолчургу Тожу чуртум» деп номунда

«Азас дугайында чугаалар»  деп эгеде сюжеттиг шугумнар)

            Л. Чадамбаның чогаалдарында бойдус, күш-ажыл, чер-чурт темалары чырыттынган. Чогаалдарның сюжединде Л.Чадамба кандыг-ла бир демиселди киирип турар. Ол дээрге, бойдуста азы кижи биле бойдустуң аразында демисел азы үскүлежиишкин.

              Дүлгүүр сөстер: сюжет, маадыр, чечен чугаа, тема, идея, онзагай болуушкун.

            Леонид Борандаевич Чадамбаның тыва литературага кирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок санап четпес. Ооң дугайында Тываның Улустуң чогаалчылары А.А. Даржай «Шаңда чадырдан чаагай делгем орукче» үнген чогаалчы», М.Б. Кенин-Лопсан «Тыва чечен чогаалдың ак өөн өглешкен өгбе чогаалчыларның бирээзи» деп бедик үнелелдерни бергеннер [2]. Оон аңгыда, Л.Б. Чадамбаның ажыл-чорудулгазының дугайында тыва литература шинчилекчилери М.А. Хадаханэ «Наш старший друг» [3], З.Б. Чадамба «Төөгүге артар…» [4], «Чаагай чуртум алгап чордум» [5], Л.С. Мижит «Yезиниң ыраажызы» [1], Е. Т. Чамзырын чогаалчының 90 харлаанынга тураскааткан чүүлдерни бижээннер [6].

           Л. Чадамбаның шүлүктер болгаш проза чогаалдарының чыындылары чеди ном кылдыр чырыкче үнгүлээн. Ынчалза-даа бо үеге чедир чогаалчының шүлүктерин, чечен чугааларын тодаргай сайгарган ажыл шуут чок деп болур. Ынчангаш бис бо ажылывыста Л. Чадамбаның чыынды чогаалдарының катап үндүрүлгези «Тоолчургу Тожу чуртум» деп аттыг номунда «Азас дугайында чугаалар» деп эгеде кирген чечен чугааларны кыска сайгарарын оралдажып көрээлиңер.

          М. Кенин-Лопсанның чугаалааны-биле алырга, Леонид Чадамбаның чогаалдары кижиниң сеткил-сагыжын ала-чайгаар сергедип келир, изирниккен кижиге сериин салгын апаар, доңган кижиге чалгынныг чалбыыш апаар. Ылап-ла, чогаалчы бодунуң өскен төрээн чери – Тожунуң кайгамчык байлак үүжезин ажыдып, сонуургалды ала-чайгаар оттуруп келир. Автор Тожу чериниң магадап ханмас каас-чаражын, аң-меңиниң, балык-байлаңының элбээн, оларның аажы-чаңын, бойдустуң болуушкуннарын, аңчы, балыкчы кижиниң мергежилин, черлер аттарының тыптып келген төөгүзүн номчукчу кижиге таныштырар сорулгалыг солун чечен чугааларны бараалгаткан. «Тоолчургу Тожу чуртум» деп ном 2003 чылда чырыкче үнген. Ол үш кезектен тургустунган: бирги кезээнде проза чогаалдары, ийигизинде шүлүктер, үшкү кезээнде чогаалчының хууда фото-чуруктары кирген бооп турар. Номну ортумак болгаш үстүкү класс өөреникчилеринге база аныяктарга таарыштыр бижээн. Бис бо ажылывыста проза кезээнде «Азас дугайында чугаалар» деп эгеде кирип турар чамдык чечен чугааларның сюжеттиг шугумнарын сайгарар сорулганы салган бис.

         Ук эгеде чеди кыска чечен чугаа кирген. Оларны темазының аайы-биле дараазында бөлүктерге чарган бис:

1) Тураскаалдыг черлер аттарының төөгүзү: «Тураскаалдыг чер»;

2) Онзагай болуушкуннар: «Содаа», «Хайыракан», «Оңгук», «Шораан»;

3) Кижилерниң мергежилдериниң дугайында: «Балыкчы», «Ивижилер»

1) Тураскаалдыг черлер аттарының төөгүзү деп бөлүкке: «Тураскаалдыг чер» деп чаңгыс чечен чугаазы кирип турар.

         Бирги бөлүктүң сорулгазы – номчукчуну автор бир-ле дугаар Тожу, Азас деп черлер-биле таныштырары.

       «Тураскаалдыг чер» деп кыска чечен чугаада Азас хөлдүң тывылганының дугайында төөгүнү болгаш ону  долгандыр турар чурумалды автор ол черниң хоочун чурттакчызы Шаңгыр ирейниң овур-хевири дамчыштыр номчукчуга таныштырып турар. «Азас хөлдүң чогум ады – Тожу-Хөл. Шаг шаанда бо хөлдү долгандыр ивилиг улус чурттап чораан чүве-дир. Олар чадыр өглерге чурттап, оларын тос-биле болгаш аң кежи-биле шып ап, аңнап, айлап-бестеп, мыйырактап, кат, тоорук чыып амыдырап чораан дээр… Бир-ле катап ол черниң улузу көөрге, бо хөлге тош эштип турган чүве-дир. Ынчангаш ол тош деп аңның ады-биле адай берген чүве-дир. Тош дээрге шарыдан-даа улуг чаагай аңның ниити ады-дыр. Ол аңнарның эрин буур дээр, а кызын булан деп адап турар. Ол хөлдү эң баштай Тожу-Хөл деп адап чораан. Ынчаар адап чорза-чорза, чоорту Тожу-Хөл деп адаар апарган чүве-дир. Сөөлгү чылдардан бээр Азас деп адаар апарган. Азас дээрге тайгадан баткаш, ол хөлче кире аккан бир хемниң ады-дыр. Азас дээрге аза, ас, деп ийи сөстен тывылган. Шаг шаанда бо черниң чону ол хемни ак ас азалыг хем деп адап турган.  Ынчаар аза-ас деп адап чорза-чорза, шуут-ла Азас кылдыр адай берген». Оон аңгыда, Азас хөл дугайында уругларның шинчилел ажылынче сонуургалын оттурар сорулгалыг  немелде медээлерни берген. Чижээ, хөлдүң узуну - үжен километр, дооразы – он километр, эң терең чери – беш чүс метр чыгам; тос ортулуктуг – Улуг ортулук, Биче ортулук, Булуң ортулук, Кызыл-Хая ортулук дээш оон-даа өске аттарлыг. Азастың эртине-байлаа элбек: балыктарның, аңнарның, куштарның, каттарның, оът-сигенниң янзы-бүрү хевирлерин автор бедик көдүрлүүшкүннүг, чоргаарал-биле дамчыткан.