Yahudiylik

Yahudiylik dini yahudiy (İzrayl) xalqınıń jeke qudaylıqqa tiykarlanǵan dini esaplanadı. Bul dinniń atı yahudiylar dep atalıwshı qáwimniń dáslepki basshısı Yahudo (İuda) atınan alınǵan. Yahudiylik dininiń payda bolıwı processi uzaq tariyxıy dáwirdi óz ishine aladı hám onıń tiykarında yahudiylardıń jalǵız mámleketke birlesiwine intiliwleri jatadı.

Yahudiy qáwimleri dáslep kóshpeli tárizde jasaǵan. B.e.sh. XIII-ásirde Joqarı Mesopatamiyada jasaǵan yahudiylar Falastindi basıp aladı. Mine usı tariyxıy dáwirden dáslepki jeke qudaylıq dinlerden biri-yahudiylik dininiń qáliplesiw processi baslanadı. Bul dinniń qáliplesiw dáwiri – Falastin dáwiri dep ataladı. Falastin basıp alınǵannan soń yahudiylar otırıqshı turmıs tárizine óte baslaydı. B.e.sh. X-ásirge kelgende bolsa yahudiy xalqı tariyxında iri tariyxıy waqıya júz beredi. Yaǵnıy, tariyxta olar birinshi márte óz mámleketine iye boladı.

Bul mámlekettiń júzege keliwinde yahudiylardıń yahudo qáwimi tiykarǵı rol oynaǵan. Bul qáwim dáslepki patshashılıq dinastiyasına tiykar salǵan. Birinshi márte mámleketti birlestirip, İzrayl-Yahudiya mámleketin payda qılǵan shaxs – Dawıt esaplanadı (1004-965). Barlıq yahudiylar endilikte birden-bir quday-yahudo qáwiminiń qudayı Yahveǵa sıyınatuǵın bolǵan. Sol sebepli b.e.sh. X-ásirden baslap yahudiylik dini ulıwma mámleketlik dinge aylanǵan. Yahudiy mámleketi patshası Solomon (Sulayman) b.e.sh. X-ásirde kórkem, sawlatlı Yahve ibadatxanasın qurdırǵan.

Yahudiylik dininiń Falastin dáwiri hámde onıń mámleket dinine aylanıwı-yahudiylik dini tariyxındaǵı birinshi hám ekinshi dáwirler esaplanadı. Bul din tariyxındaǵı úshinshi dáwir – tutqınlıqtan keyingi yaki ekinshi ibadatxana dáwiri dep ataladı. Bul dáwir yahudiylar tariyxında tómendegi úsh iri waqıya menen belgilenedi:

- B.e.sh. 621-jılda yahudiy patshası İosiy ótkizgen dini reforma. Bul reforma din jumısların oǵada oraylastırǵan.

- B.e.sh 586-jılda Babil patshalıǵı Erusalim (bul qala házir de bar) qalasın basıp alǵan hámde Erusalim ibadatxanası buzıp taslanǵan. Yahudiylardıń málim bir bólegi Babilge tutqın sıpatında alıp ketilgen. Babi tutqınlıǵı 50 jıl dawam etken.

- B.e.sh. 538-jılda Babildegi tutqınlar İran mámleketi tárepinen «azat» etilgen hám olar Falastinge qaytarılǵan. Yahudiylar Erusalim ibadatxanasın qayta tiklegen. Mine usı dáwirde yahudiylik dini tolıq qáliplesken-turaqlı jeke qudaylıq qarar tapqan. Diniy isler qattı oraylastırılǵan hám muqaddes kitablar nızamlastırılǵan. Yahudiylar Babilden Falastinge qaytıp kelgennen soń, ózleriniń ǵárezsiz mámleketine iye bola almaǵan. Endilikte olar İranǵa ǵárezli bolıp qalǵan.

B.e.sh. 446-jılda Erusalim diywalı qurıla baslaǵan. Yahudiylardıń basqa xalıqlar menen nekege kirisiwi qadaǵan etilgen.

B.e.sh. 63-jılda Rim imperiyası Falastindi basıp aladı. Bul waqıya, óz náwbetinde yahudiylik dini tariyxında tórtinshi dáwir-diaspora (yahudiylardıń túrli jurtlarǵa tarqap ketiwi) dáwiri baslanıwına alıp keledi.  

Yahudiy xalqı basqınshılar zulımına qarsı eramızdıń 66-70 jıllarında hámde 132-135 jıllarda qozǵalań kozǵalań kótergen. Biraq bul qozǵalańlar ayawsız bastırılǵan. 70-jılda Erusalim ibadatxanası buzıp taslanǵan. 133-jılda bolsa Erusalim qalası wayran etilgen. Yahudiylar bolsa Falastinnen quwıp shıǵarılǵan. Usı sebepli olar túrli mámleketlerge tarqalıp ketken.

1948-jılda İzrayl mámleketi payda etilgennen soń yahudiylik dini mámleket dini atın alǵan.

2. Yahudiylik táliymatına kóre Muwsa bul dinniń payǵambarı. Hosh, Muwsa qalayınsha bul din payǵambarına aylanǵan? Bul másele yahudiylik muqaddes kitabında tómendegishe aytıladı:

İzrayl (yahudiy) xalqı İbromdan (Joqarı Atadan) baslanadı. «İzrayl» sózi İbromnıń aqlıǵı Yaqubtıń ekinshi atı bolıp, ol «Quday menen gúresken» degen mánini ańlatadı. Yaqub túsinde quday menen alısqanı ushın sonday at penen atalǵan.

Quday İbrom menen shártlesken hám oǵan sonday degen: «Seniń atıń endi İbrom emes, bálki İbrahim» (kópshilik atası) boladı. Seniń áwladıńnan patshalar kelip shıǵadı. Men sen menen hám sennen keyingi áwladlarıń menen násilden-násilge ótip, turaqlı bolatuǵın máńgi shártimdi dúzemen. Seniń hám sennen keyingi babalarıńnıń qudayı men bolaman. Endi sen hám sennen keyin tuwılatuǵın barlıq áwladlarıń Meniń shártime boysınıp júrińler. Saǵan hám sennen keyingi áwladlarıńa tómendegi shártke boysınıwıńızdı buyıraman: «arańızdaǵı hár bir erkek xatna qılınsın».

Quday İbrahim hám onıń áwladlarına Mısır dáryasınan Efrat dáryasına shekem bolǵan aymaqlardı máńgilik múlk qılıp bergen. Sonday-aq, olarǵa basqa xalıqlar wákilleri menen dúziletuǵın nekeni qadaǵan etken. İbrahim ólgennen soń onıń barlıq mal-múlki balası İsaqqa qalǵan.  

İsaqtıń egizek – İsav hám Yaqub degen balaları bolǵan. Bul eki bala ákeleriniń miyrası boyınsha óz-ara dushpanǵa aylanǵan. Nátyijede, nahaq Yaqub qashıp ketken. İsav bolsa ajaǵası İsmayıldıń aldına barǵan hám onıń qızına úylengen.

Yaqubtıń 12 perzenti bolǵan. Bul 12 perzent ishinde Yaqub ushın eń súyiklisi Yusuf bolǵan. Sonıń ushında basqa aǵa-inileri onı jaman kórgen hám kúnlerden bir kún onı sawdagerge satıp jiberedi. Ákesine bolsa onı jırtqısh haywanlar jep qoydı dep aytadı.

Sawdagerler Yusuftı Mısırda pir patsha sarayına satıp jiberedi. Aqır-aqıbetinde, táǵdir taqazası menen Yusuf Mısırda Firawınnıń isenimli adamına aylanǵan. Buǵan onıń tús jorıwı hám esap-kitaptı jaqsı biliw qábileti sebep bolǵan.

Aradan jıllar ótkennen soń, yahudiylar jurtında asharshılıq baslanǵan. Olar nan izlep Mısırǵa barǵan. Mısır firawını Yusuftıń boljawına ámel qılıp, 7 jılǵa jetetuǵın ǵálleni ǵamlap qoyǵan edi. Sol sebepli yahudiylar Mısırǵa kelip qalǵan.

Aradan 50 jıl ótkennen soń, Yusuf qaytıs bolǵan. Biraq yahudiylar ishinen ornın basatuǵın basqa shaxs shıqpaǵan. Sol waqıtta firawınlar shet elliklerdiń kóbeyip barıwınan da qorıqqan. Endilikte yahudiylar qısım astına alınǵan, hátte jańa tuwılǵan nárestelerdi de óltirile baslanǵan.

Yahudiylar pútkilley qırılıp ketiw qáwipi astına kelip qalǵan. Endi yahudiylar ushın eki jol qalǵan: ya qul bolıp qalıw, yaıqtıyarıy tutqınlıqtan qutılıw jolların kóriw. Yahudiylar ekinshini qáleytuǵın edi. Biraq olar óz kúshleri menen tutqınlıqtan azat bola almaytuǵın edi. Sonday waqıtta quday olarǵa qutqarıwshı jibergen. Bul qutqarıwshı Muwsa edi. Muwsa yahudiylardı Yahva (Allanıń Tavrot kitabındaǵı atı) járdeminde Mısırdan alıp shıǵıp ketken. Yahva Muwsaǵa Sino tawında dáslep 10 miyras bitigin usınǵan. Soń oǵan yahudiylik dininiń basqa muqaddem kitapları da jiberilgen.