ArtGis programasinda sistemalar islew

Mazmuni.

Kirisiw.

1. ArtGis programasinda sistemalar islew.
2. ArcGis dasturinde harqanday temali kartalar jaratiw.
3. Arc Catalog programasinda sistemalar jaratiw.

Juwmaqlaw.

Paydalanilg’an adebiyatlar.

Kirisiw.

ArcGIS geografiyalıq informaciyanı toplaw, shólkemlestiriw, basqarıw analiz qılıw, almasıw hám usınıw imkaniyatın beretuǵın tolıq sistema esaplanadı. GAT qurılısı hám paydalanıw ushın platformalar arasında jetekshilerden esaplanǵan. ArcGIS mámleket basqarıwı, qorǵaw, isbilermenlik, pán, tálim, OAV turizm sıyaqlı tarawlarda geografiyalıq bilimlerdi qóllawda paydalanıp kelinip atır. ArcGIS programmasında tekǵana dástúriy geografiyalıq kartalar, bálki túrli har qıylı basqasha ilimiy suwretlerdi, animatsiyalardı da ónim qılıw múmkin. Usılardan biri anamorfozalar esaplanadı. Bul maqalada ArcGIS programması tiykarında anamorfoza  ham  olardin  ortasinda  korip  shig’iladi. Temalı kartaǵa alıwdıń rawajlanıwı geografiyalıq hádiyselerdi súwretlew usıllarınǵana emes, bálki olar arasındaǵı munasábetler, basqa hádiyseler menen óz-ara baylanıslılıqlardı kórsetiw usılların da rawajlanıladirip barıwdı názerde tutadı. Bul ásirese, geosistemalardı analiz qılıwda ayqın kórinetuǵın bola mısalı bir waqtıniń ózinde bir neshe hádiyselerdiń keńislikdegi tárepten ózgeriwshen xarakteristikaların úyreniw zárúrshiligi payda bolıadı. Eger keńislik ózgeriwshen xarakteristikalardıń keminde birewi birdey bólistirilgen dep esaplansa jáne onıń fonında ol menen óz-ara baylanıslı bolǵan basqa barlıq ayrıqshalıqlar analiz etilse, bunday analizdi ámelge asırıw ańsatlaw. Sol maqsette bizge tanıs bolǵan Yevklid metrikasidan tiykar etip alınǵan hádiyse suwretin shártli temalı "tiyisli hádiyse maydani" nan transformaciya etiwge, yaǵnıy aylandırıwǵa shaqırıq etiledi. "Transformaciya" termini, ádetde, jer maydanınıń topografikalıq kórsetkishine tiykarlanǵan kartografikalıq suwretten kartaǵa alınatuǵın hádiyse metrikasiga tiykarlanǵan basqa suwretke ótiwdi ańlatadı. Geograflar (birinshi náwbette, ekonomikalıq geograflar) dıń bunday ózgertirilgen Anamorfoza” sózi orıs tilinde talay waqıttan berli isletiledi. Belgili orıs filologi V.I.Dal  anamorfozani “qırlı yamasa egilgan aynada óz formasın alatuǵın formasız, biraq tuwrı buzılǵan suwret” dep tariypleydi. Biraq zamanagóy so’zde “formasız” termini anamorfik suwretler ushın derlik uyqas kelmeydi. Transformaciya teoriyalıq yamasa ámeliy mútajlikler ushın ámelge asıriladı hám de geografiyalıq analiz ushın qural bolıp xızmet etedi. Maydanlı anamorfozalarni jaratıw tariyxı bir neshe on jıllıqlarǵa barıp taqaladı. Kartografikalıq suwretti ózgertiw boyınsha bizge málim bolǵan dáslepki urınıw XX ásir baslarına tuwrı keledi. Germaniyada original kartografikalıq dóretpe payda boldı, onıń avtorı nemis kartografi G.Vixell   Reyxstag saylawlarında dawıs beriw nátiyjelerin súwretlew ushın anamorfoza tayarladı.

ArtGis  dasturinde sistemalar  islew.

G.Vixelnin’ “xalıq kartogrammasi”nan baslap tap ótken ásirdiń 80 jıllarǵa shekem málim bolǵan anamorfozalarnin’ kópshiligi tiykarlanıp tómen anıqlıq menen qolda dúzilgen. Bunday jaǵdaylarda komponentler qansha Shegaranı kesiw túyinleri (noqatları) sızıqlarǵa aylanadı nátiyjede qońsılas aymaqlar qońsılasshılıq qásiyetlerin joǵaltadı. Bul usıl kóbirek statistikalıq, ol kartografikalıq suwretke qaraǵanda diagrammaǵa jaqınlaw bolıp, tabıladı. Shet el izertlewshilerdiń tárepinen anamorfozalar, olardıń qurılıs hám qollanılıwı boyınsha qatar izertlewler alıp barılǵan bolıwına qaramay, mámleketimizde anamorfozalarga arnalǵan izertlewler sanaqlı esaplanadı. Izertlew metodologiyasi. Anamorfozlardi jaratıw ushın maqul túsetuǵın texnologiyanı izlewde mexanik analogiyanin’ geypara usılları qollanıladı. Bul boyınsha 1971 jılda Kanadalıq ilimpazlar tárepinen baspa etilgen “Kanadanıń izodemografik kartası” tájiriybesi qızıǵıwshılıq oyatadı  Olar aymaqlıq birliklerge kóre kartaǵa alınǵan belginiń ólshemin birdey metall sharlardin’ tiyisli sanına uqsatqan (265 mıń top isletilingen), aymaqlıq birliklerdiń shegaraları rolin jıljıtılatuǵın tosıqlar atqarǵan. Anamorfik suwretlerdi jaratıw ushın aǵash bloklardan paydalanıw texnologiyası bul usılǵa jaqın. Avtorlar Angliya hám Uyeldin’ 62 dana grafliklerin ónim qılıw ushın 9214 bloktan paydalanǵan. Jáne de jetilisken usıl elektrik modellestiriwge tiykarlanǵan. Kartanıń tuwrı múyeshtegi kordinatalarınan anamorfoza kordinatalarına gidravlik, ıssılıq yamasa elektr analogiyasi járdeminde ótiw múmkin. Bunnan tısqarı, anamorfozalarni dúziwdiń fotografik, cifrlı ArcGIS dasturi tiykarinda anamorfoza kartalarin jaratiw uchun dalepki dasturge qo‘shimcha uskene yuklab  olish talab  etiledi. Mine sol  uskune Kartogramma  uskenesi (Cartogram tools) bo‘lip  uni Esri  kompaniyasining rasmiy internet saytlari orqali yoki tomendegi hawala jardeminde juklep aliw mumkin Kartogramma úskenesi (Cartogram tools). ArcGIS programmasınıń standart úskeneler paketine kirmiydi, sol sebepli onı qosımsha úskene retinde júklep alıw zárúr. Bul úskene. tbx fayl formatına iye bolıp, tek ǵana ArcGIS programmalar paketine kiretuǵın qosımshalarda odan paydalanıw múmkin. Anamorfoza kartaların ArcGIS programması tiykarında jaratıwda barinen burın kartaǵa alinip atirgan  aymaq ushın maydanlı keńislikdegi obiektler klasın jaratıp alıw talap etiledi. Bul maydanlı keńislikdegi obiektler kartaǵa alinip atrgan aymaqtıń málim bir aymaqlıq bóliniwin korsetpe ettiriwi kerek (mısalı, wálayatlar, rayonlar, rayonlar, okruglar hám taǵı basqa). Jaratılǵan maydanlı keńislikdegi obiektlerdiń atributiv kestelerine kartada anamorfoza arqalı sáwlelendiriliwi kerek bolǵan statistikalıq-cifrlı maǵlıwmatlar kiritiledi. Keyininen ArcToolbox úskeneler paketi ashılıp, odan Kartogramma (Cartogram) úskenesi saylanadı. Odan Kartogramma jaratıw (Create a cartogram (Gastner-Newman method) buyrıǵı saylanadı. Kartogramma jaratıw (Create a cartogram (Gastner-Newman method) buyrıǵı saylanǵanınan keyin ekranda jańa jumısshı ayna tayar boladı. Ol jaǵdayda daslep anamorfoza qollanılıwı kerek bolǵan maydanlı keńislikdegi qatlam saylanadı. Bul maydanlı keńislikdegi qatlamnıń atributiv kestesinen anamorfoza qollanılıwı kerek statistikalıq maǵlıwmatlar kiritilgen ústin hám de jaratılıp atırǵan jańa qatlam saqlanatuǵın jay saylanadı. Qalǵan kórsetkishlerdi programma avtomatikalıq túrde sazlayt Kartogramma  jaratiw (Create  a cartogram  (Gastner-Newman method)  buyrug‘i tanlanganinda  dastur  biz  ko‘rsatgan fazoviy maydonli qatlam hamda unga tiyisli atributiv keste tiykarinda yangi anamorfozaga uchragan fazoviy maydonli qatlamni jaratiladi. Bu qatlam avtomatik tarzda biz tanlagan koordinatalar tizimiga mos holda hosil bo‘ladi. Biraq anamorfoza kartalarinda tanlangan aymaqliq  birliklar  tabiy ko‘rinisi o‘zgerip ketiwi sebepli koordinatalar aniqligi juda  past  bo‘ladi.  Bunday kartalarda Zamanagóy GIS bul integraciyalasqan, masshtablı platforma bolıp, ol oraylasqan halda maǵlıwmatlardı saqlaw, olar menen islew imkaniyatın beredi. Maǵlıwmatlar menen ámeller orınlawdı GISdin’ jumısshı programmalıq támiynatı Webbrauzer, mobil qurılmalar, GIS-logikasina ornatılǵan jumısshı programmaları ámelge asıradı. Mobil GISdan islep shıǵarıwdı barlıq tarawlarında, hatte medicina hám dizaynda da  paydalanılıp atır. Usı stilistik qóllanba geoinformatsion sistemalardıń jáhán  bazarındaǵı jetekshilerinen biri bolǵan AQSh ERSI kompaniyasınıń  ArcGIS programmasın úyreniw ushın mólsherlengen. ArcGIS iri kólem degi statistikalıq maǵlıwmatlardı (cifrlı karta kórinisinde usınıs qılıw) geografiyalıq tárepten oyda sawlelendiriw imkaniyatın beredi. Bunda barlıq kólemdegi kartalar, jer uchastkalarınıń planınan  dúnya kartasına shekem dúziledi hám redaktor etiledi.ArcMap ArcGIS ESRI kompaniyasınıń tiykarǵı programmalarınan biri bolıp, paydalanıwshılarǵa keń múmkinshiliklerdi usınıs etedi: