Тары өнімділігін бағдарламалау

Дәріс 18 . Тары өнімділігін бағдарламалау.

Жоспар:

1. Потенциалды өнімділік.

2.Жапырақ ауданы, егістіктегі берілген өнімділік пен себу нормалары.

3.Тыңайтқыштар мөлшерін есептеу.

4. Тарыны өсіру технологиясы.

Тары – жармалық дәнді дақылға жатады. Құрғақшылыққа төзімділігі жөнінен тары басқа далалық өсімдіктердің ішінде алдыңғы орынның біріне ие. Құрғақшылық аудандарға өте қажетті дақыл. Өндеу нәтижесінде алынатын ақталған тары арпа және сұлы жармаларынан асып түсетін жоғары дәмділік сапасымен және қоректік қасиеттерімен ерекшеленеді. Оның құрамында орта есеппен 81 % крахмал, 12 % ақуыз, 3,5 % май, 0,15 % қант, 1,04 % клетчатка болады.

Тары сабаны мен мекенінің құрамында 0,41 азықтық өлшем бар және мал азықтық құндылығы жағынан шалғындық пішенге таяу. Тары егістігі Қазақстан республикасында 0,7 млн.га оның ішінде Павлодар, Қостанай облыстарында 0,2 млн.га. Соңғы жылдары тарының орташа өнімі 4,0 ц/га болады. Қазақстандағы тары екпе көне дақылдардың бірі. Республикамыз оның рекордтық өнімінің елі. Солтүстік Қазақстанның бірқатар аудандарында атап айтқанда Павлодар облысында тары қазір де өнім жөнінен көп дақылдардан асып түседі. Тарының дәнінде Р, Mg, витамин/ дәрумен B, B2 заттар бар. Дәні өте тез піседі. Кәдімгі тары біржылдық өсімдік.

     1. Потенциалды өнімділік.

Тары биомассасының 1 дәннің бөлімі үшін  орташа мөлшерде 2 бөлік 1 кг-да  0,41 азықтық бірлік жоғарықұнарлы сабан бар. Құрғақ дән үшін  Кт 0,333( дәннің 1 бөлімі: 3 бөлік сабан мен дән), 14 % дән үшін стандартты ылғалдылық – 0,387. Жинақталған мәліметтер бойынша, тұтас өсімдіктің биомассасының 1 кг

19 259кДж тең, дән – 19 678, сабан— 18 841 және тамыр жүйесі— 17 768 кДж.

          Тары сұрыптарының пісуіне қарай 4 топқа бөлінеді:тез пісетін вегетациялық кезеңі ұзақ 55 – 70 күн, ораташа тез пісетін 70 – 80, орташа пісетін 80 – 100, орташа кеш пісетін 100 – 115 күн, бұл олардың өнгіштігін анықтайды. Тез пісетін сұрыптың вегетациялық кезеңінде БФР түсімі 62,8—75,36 кДж/см2 құрайды, орташа тез пісетін –75,36—87,92, орташа пісетін  87,92—108,86 және орташа кеш пісетін 108,86—125,6 кДж/см2.Белгілі бір зерттелетін шаруашылықтағы көрсеткіштерді агроклиматтық анықтама кітабы бойынша дәйектеуге болады.

БФР  әртүрлі коэффициентін қолдану  белгілі бір өнімділік деңгейлері сәйкес келеді.(кесте 1)

Есептеулер көрсетеді, БФР ПӘК тәуелділігі (пайдалы әсер коэффициенті) тез пісетін сұрыптар үшін 12,3 – 59,3 ц дейін өзгереді, орташа тез пісетін 14,8 – 69,2 дейін, орташа пісетіндер үшін 17,3 – 85,6 және орташа кеш пісетін 21,4 – 98,8 ц 1 га-дан.

          Саратов облысы Ершов қаласыгдағы актинометриялық станция мәліметтері бойынша, орташа кеш пісетін вегетациялық кезеңіндегі тары сұрыптарының 1 га-ға 118,49 кДж/см2 БФР (мамыр – 30,98, маусым – 35,17, шілде – 33,92 және тамыздың екі декадасын – 18,42 кДж/см2).Егер осы мөлшерден БФР тек 2 % қолданса, онда тарының мүмкін өнімділігі болады:

              Упу = 104*2%*0,387*118,49/19678 = 46,6 ц/га

Қарастырайық, тарының өнімі 201 ц/га болған жағдайда БФР пайдалану коэффициенті қанша болу керек( бұл өнім 40 жыл бұрын Қазақ ССР Ақтөбе облысы Уилск ауданындағы колхозда алынды). Батыс – Қазақстан актинометриялық станциясындағы вегетациялық кезеңдегі тары сұрыптарының БФР түсімінің жиынтығы 127,7 кДж/см2. 201ц/га астық түсімі дән мен сабан қатынасы 1:2, немесе 3 бөлігі, сәйкес түсімі 603 ц (201-3)  биомасса 14 % ылғалдылық.Формула бойынша есептейміз БФР ПӘК:

                                                   ᶇ=Упуq/104Km∑Q

Соншама мөлшердегі күн энергиясының жинақталуы  өнімділікке әсер ететін барлық факторлдарды оңтайландырғанда: егіншілік мәдениеті, суландыру, тыңайтқыштар мөлшері, өсімдіктің жиелілік жағдайы,  жинау және егіс күтімі бойынша агротәсілдер.

          Шаруашылықтық егістерде тарының потенциалды өнімі іске асырылмайды тек өйткені,  оны суландыру жұмыстарсыз және екіншілік дақыл сияқты өсіреді.

Тарының  вегетация кезеңінің басында – көктеуден түтіктенуге дейін құрғақшылықты жақсы төзе алатындығына қарамай, өсімдіктер интенсивті түрде өседі және дамиды фаза аралық кезеңде – түтікке шығу – шашақтанудың соңы тек оптималды ылғалдылық болса 70—80 % НВ. Бұл кезеңде жауын – шашын және суландыру жұмыстары тиімді әсер етеді. Суландыру жұмыстары тары өнімділігін 5 – 6 есе көбейтеді. Тарыны өсіру аймағындағы өнімді ылғал мөлшері қомақты түрде өзгермелі болады: 120-дан 180 мм-ге дейін. Тарының су тұтыну коэффициенті 1,5—2 есе аз, астықты масақ дақылдырына қарағанда, және орташа 230мм құрайды өзгерімі 180-нен 280-ге дейін болады.