Теломерлер.Теломеразалық белсенділіктер

Жоспар:

•Теломерлер

1)құрылымы,қызметтер

2)тарихы

•Теломераза

1)Әрекет тетіктері

Теломера-хромосоманың екі иығының ұшындағы бөлігі

Теломера-хромосаның ұшы. Әрбір хромасома жасуша ядросында орналасады,бөлінер алдында жасушалар бірдей екі жарты бөлікке хроматидтерге бөлінеді,олардың әрбіреуінің негізінде жалғыз өте ұзын және қысылып жиналып орналасқан ДНҚ молекуласы бар,оның әр ұшында қайталанбалы тізбекті аймақтар орналасқан.Осы соңғы бөліктер-теломерлер болып табылады. Теломера терминен ғылымға 1932 ж америкалық генетигі Г.Меллер енгізген

Теломерлерді зерттеу 1930 жылдары басталды. Америкалық генетик Герман Джозеф Мюллер жеміс шыбындарымен тәжірибелер жүргізді. Ол шыбындардың хромосомаларын олардың құрылымын өзгертуге – мутацияға мәжбүрлеу үшін рентген сәулелерін қолданды және хромосомалардың ұштары сәулелердің әсеріне төзімді екенін байқап таң қалды. Меллер бұл кеңестер қандай да бір ерекше функцияны орындауды ұсынды - олар қандай да бір жолмен хромосоманы «жабады», оның өзгеруіне жол бермейді. Меллер бұл ұштарды теломерлер деп атады (грек тілінен шыққан telo – «соңы» және жай, «бөлік»).

Теломералар қызметі:

1)механикалық қызметі

а)Теломералар хромосомалардың ядро матриксіне бекінуіне қатысады

б)Теломералар хромосома хроматидаларының ұштарын бір-бірімен тіркестіреді

2)Тұрақтандырушы қызметі

а) Жасушада теломеоаза болмаған жағдайларда ДНҚ-ның кодтаушы бөлімін толық репликациянбалауынан сақтайды

б) Егер жасушада теломераза болса,үзілген хромосома ұштарын тұрақтандырады

Гендердің экмпрессиялануына әсер етеді

Теломераға жақын орналасқан гендер экспрессиясы төмен болады ,мұны транскрипциялық үнсіздік немесе сайлинсинг деп аталады

4)Есептеу қызметі

ДНҚ ның теломерлік бөлімдері теломеразасыз жасушаның қанша рет бөлінуін есептеп ттыратын репликометр болып табылады

1961 жылы Калифорния университетінің анатомия профессоры Леонард Хейфлик адам жасушаларының шектеулі рет бөлінетінін және шамамен 50 бөлінуден кейін өлетінін анықтады. Бұл 50 бөлімнен тұратын шек Хейфлик шегі деп аталды. Ал жасушаның тағы қанша рет бөлінетінін «өлшеген» теломерлер болды.

Қартайған ағзада бөліну аз және сирек кездеседі. Бөлінудің белгілі бір санынан кейін теломерлер толығымен жойылғанда, жасуша жою бағдарламасын бастайды.

Зерттеулер көрсеткендей, дененің қартаюы теломерлердің қысқаруымен байланысты, бірақ онымен шектелмейді Кәрі жасушалар жас организмде де болады. Айырмашылық жасы бойынша олар көбірек болады: ескі жасушалардың жиналуы дегенеративті процестерге әкеледі, бұл, өз кезегінде, жасқа байланысты ауруларға әкеледі.

Теломер «құйрығы» неғұрлым қысқа болса, соғұрлым оның жасы үлкен болады деген болжамды 15 жылдан кейін тәжірибе жүзінде ағылшын ғалымы Говард Гук дәлелдеді. Бірақ ересек ағзаның жүйке және бұлшықет клеткалары бөлінбейді, ал теломерлі аймақтары қысқармайды, олар тек қана қартайып өледі.

Теломерлер клеткалық бөлінудің счетчигі ретінде қызмет атқарады: олар қаншалықты қысқа болса, алғашқы клетка соншалықты көп бөлінген.

Теломердің қартаюы теориясын А.М.Оловников ұсынды.

Ескірген және қысқарған теломерлер ерте қартаюға және қатерлі ісік ауруларына әкелуі мүмкін екенін дәлелдеді. Ғалымдарға теломерлердің ұзындығын реттейтін ТЕRC гені қартаю және онкологиялық ауралар процестерінде негізгі рөл атқаратыны белгілі болды. Соңғы зерттеулер ерте қартаю мен теломерлердің қысқаруына