Менеджмент және басқару теориясына қысқаша шолу

Дәріс 2 Менеджмент және басқару теориясына қысқаша шолу 

2.1 Басқару классификациясы 

Басқару теориясында басқарудың үш негізгі объектісі бар: жансыз табиғат, жабайы табиғат және адам қоғамы. Негізгі кластары бойынша басқару процестерін жіктеу 2.1-суретте көрсетілген:

• жансыз табиғаттағы басқару процестері (техникалық жүйелерде) заттарды басқару деп аталады, бұл негізінен техникалық ғылымдардың зерттеу саласы болып табылады;  
• тірі организмдердегі басқару процестері биологиялық жүйелерді басқарумен байланысты және жаратылыстану ғылымдарының зерттеу пәні болып табылады;
• қоғамдағы басқару процестері (әлеуметтік жүйелерде) адамдарды басқару немесе әлеуметтік менеджмент деп аталады, ол негізінен әлеуметтік ғылымдар саласына жатады.

Әлеуметтік менеджмент екі негізгі ішкі класқа бөлінеді: жеке қызметті басқару және ұжымдық қызметті басқару. Сонымен бірге әлеуметтік басқару жүйесінің үш түрі бар:

• әкімшілік және мемлекеттік (саяси) басқару;  әлеуметтік-мәдени саланы басқару (рухани өндіріс);  өндірісті басқару (материалдық өндіріс).  

Әрбір әлеуметтік басқару жүйесі тиісті деңгейлерді (кәсіпорын - аймақ - өнеркәсіп, мемлекет) және негізгі формаларды (материалды басқару және адам ресурстарын басқару) қамтиды және олар өз кезегінде тиісті басқарудың ішкі жүйелеріне бөлінеді.  

Басқару теориясы заңдар мен заңдылықтарды, сонымен қатар жүйелердің жалпы қасиеттерінің даму тенденцияларын, мысалы элементтердің кейбір стандартты сапалары мен олардың өзара әрекеттесу тәсілдерін зерттейді. Ірі жүйелер бірқатар жалпы қасиеттерге ие, оларды талдау кезінде келесілерді ескеру қажет:

• аддитивті емес (үлкен жүйе оның ішкі жүйелерінің қосындысына тең

емес);  

• синергия (жүйедегі іс-әрекеттің түпкілікті нәтижесінің жоғарылауына әкелетін бір бағыттылығы);
• мультипликативтілік (үлкен жүйелердегі жағымсыз және жағымды эффекттер көбейю қасиетіне ие);  
• тұтастық (жұмыс тиімділігі мен тұрақтылығын арттыру үшін жүйенің жеке құрылымдық элементтерін қосу немесе жою қажет емес);
• оқшаулау         (салыстырмалы         оқшаулау,         белгілі         бір         жүйелердің

автономиясы);  

• бейімделу (жүйенің ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне оның тұрақтылығы мен тиімділігі бұзылмайтындай бейімделу қабілеті);
• үйлесімділік (жүйенің барлық элементтері өзара бейімделуі керек);
• кері байланыс (нақты күйді берілген күймен салыстыру арқылы басқару жүйесінің басқарылатын объектіге әсерінің нәтижелері туралы ақпаратты пайдалану).  

[pic 1]

2.1 сурет – Басқару жүйелерінің классификациясы және типологиясы Сонымен, әлеуметтік менеджменттің зерттеу объектісі - әлеуметтік жүйелер, ал пәні – оларды басқару жүйесі.

2.2 Басқару және менеджмент 

Басқару – менеджментке қарағанда кеңірек түсінік. Біріншіден, бұл екі ұғым басқару объектісіне сәйкес ерекшеленеді (2.1 сурет). Басқару объектілері – техникалық, биологиялық, әлеуметтік жүйелер болып тбылады.

Менеджменттегі әлеуметтік басқарудың объектісі бәсекелі нарықтық жағдайда тауарлар немесе қызметтер өндіретін ұйым (кәсіпорын) болып табылады. Демек, менеджмент – бұл әлеуметтік басқарудың нысаны, оның объектісі ұйымның ұжымдық қызметін басқарудың ішкі класы болып табылады.

Әлеуметтік басқару мақсатқа жету үшін адамдар тобына әсер ету процесі ретінде анықталады. Яғни, менеджмент деп аталатын, еңбекті ұтымды ету және басқаруды жетілдіру бойынша практикалық ұсыныстар әзірлеудің ғылыми-әдістемелік негізін ұсынатын ұйымды басқару туралы сөз болады, оған мыналар кіреді: